چکیده : خاندان اردلان، حاکمیت کردستان اردلان، را که یکی از ایالت های مهم ایران بود ، را در قرن هفتم تا سیزدهم هجری قمری در اختیار داشتند .حکمرانی این خاندان در دوره صفویه ، با انتخاب شدن آنان از سوی حکومت مرکزی و تغییر مذهب کاملاٌ تثبیت گردید. والیان اردلان، همراه با سایر والیان مناطق دیگر در سلسله مراتب حکومتی بعد از پادشاه در بالاترین جایگاه قرار داشتند . با سقوط صفویه و تصرف مناطق غربی ایران توسط عثمانی ها ، حکومت کردستان ایران از دست خاندان اردلان خارج گردید ، اما با روی کار آمدن نادر شاه و بیرون راندن عثمانی ها حاکمیت دوباره خاندان اردلان بر کردستان اعمال گردید . در طول سلسله های افشاریه و زندیه این ایالت مطیع حکومت مرکزی شد و در منازعات بین ایران و عثمانی حامی حکومت مرکزی بود . سیاست های سخت مالی نادر باعث شد که تعداد زیادی از اهالی اردلان به ایالت بابان مهاجرت کنند . اما از دوره ی زندیه آرامش به ایالت کردستان بازگشت و تا سقوط زندیه ادامه داشت . والی اردلان در پایان سلسله زندیه با اتکا بر ارتش منظم و کارآمد خود توانست مدعیان تاج و تخت ایران را سرکوب و با تصرف مناطق غربی ایران در به قدرت رسیدن آغا محمد خان نقش مهمی ایفا کند.ایالت کردستان یکی از ایالت های مهم ایران در زمینه سیاست خارجی و ارتباط با دولت عثمانی بود، مسأله مهم در آن زمان حکمرانی پاشایان بابان در سلیمانیه بود که باعث اختلاف فراوان میان ایران و عثمانی گردید .هرچند والیان کردستان اردلان از طرف حکومت مرکزی منصوب می شدند اما دارای نظام سیاسی اداری مستقلی بودند که باعث افزایش قدرت این ایالت گردیده بود

جریان روشنفکری ایران در عصر ناصرالدین شاه به عنوان یک مجموعه فرهنگی، سیاسی حول محور زمینه سازی برای سیطر? فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی غرب زدگی شبه مدرن و تحکیم بنیان های نفوذ و پشتوانه های تئوریک گسترش یافته است. در این جریان گروه های مختلف اجتماعی با منشاءهای طبقاتی متفاوت و پیشینه های تاریخی متنوع وجود دارند،در جمع اعضای این جریان می توان از طیفی از درباریان و دولتمردان قاجاری و سرمایه داران وابسته نوظهور، روزنامه نگاران، رمان نویسان، شاعران ناسیونالیسم وجود دارند. روشنفکران طبقه ای نوپا در عرصه ی گفتمان های فرهنگی و سیاسی در جامعه ایران در عصر ناصرالدین شاه بودند، اینان نوعاً تجددخواه و طالب تغییرات اساسی در ساختار سیاسی و اجتماعی حاکم بر ایران بودند. روشنفکران عصر ناصری استبداد سلطنتی را دشمن آزادی، برابری و برادری و جزم اندیشی مذهبی را مخالف طبیعی تفکر عقلانی و علمی و امپریالیسم خارجی را استعمارگر سیری ناپذیر کشورهای عقب مانده ای مثل ایران می دانستند و در کلام و شعارهای خود از ان بیزاری می-جستند آنان به دنبال آموزش به سبک غربی و جایگزینی آن با شکل سنتی آن بودند. طبق? روشنفکر مشروطیت، سکولاریزم و ناسیونالیسم را سه ابزار کلیدی برای ساختن جامعه ای نوین، قدرتمند و توسعه-یافته به شمار می آوردند. و روشنفکران دینی این عصر علاوه بر این ابزار، ابزارهای دیگری هم، مانند سنت گرایی و دین گرایی را برای رسیدن به پیشرفت را بهترین راه درمان می دیدند.

برای شناخت صحیح تاریخ یک سلسله، آشنایی با تشکیلات اداری آن، از ضروریات اجتناب ناپذیر است. این ضرورت در مورد سلسله صفویه، به خصوص در دوره ی دوم برجسته تر می نماید. نهاد وزارت در سلسله صفویه به دلیل اهمیت خود سلسله صفویه، مهم می باشد. زیرا این سلسله با گذشت نه قرن از فروپاشی ساسانیان موفق به تشکیل کشور با مرزهای مشخص بدون تسلط دیگر اقوام تشکیل دهند. با بررسی نهاد وزارت در تاریخ ایران به اهمیت آن پی می بریم. نهاد وزارت در طول تاریخ از بخش های مختلفی تشکیل و حوزه ی فعالیت وزراءگسترده تر از قبل شده است. از لحاظ ویژگی نهاد وزارت در دوره ی صفویه را می توان به دو دوره ی تقسیم نمود. دوره ی اول از آغاز تا پایان سلطنت شاه عباس اول است که دراین دوره، افزایش قدرت قزلباشان ودین سالاری سلسله صفویه، باعث شدوزیران دارای قدرتی زیادی نباشد. اما اصلاحات شاه عباس و در نتیجه بی علاقگی شاهان به امور دولتی به تدریج منجر به افزایش قدرت وزیران در دوره ی دوم صفویه شد. دراین دوره وزیران شاخص و توانایی برسرکار آمدند وتوانستند نهاد وزارت را سروسامانی بدهند.از مهمترین این وزراء می توان به، ساروتقی، محمد بیگ، شیخ علیخان زنگنه، خلیفه السلطان و... اشاره کرد؛ این افراد با اقداماتی که انجام دادند دربعضی از موارد باعث سرافرازی وافتخار ایرانیان شدند،مانند رفتار شیخ علیخان با سفرا کشورهای اروپایی که نشان دهنده آگاهی وی در امور سیاست خارجی آن دوره می باشد، ودر بعضی از موارد این اقدامات آنها را می توان از دلایل سقوط سلسله صفویه به شمار آورد مانند اقدام ساروتقی درتبدیل املاک به املاک خاصه. عملکرد نهاد وزارت در دوره ی دوم صفویه از لحاظ مختلفی مانند: ساختار،حوزه فعالیت، خطرات، آداب و رسوم ومیزان قدرت و اهمیت آن قابل بررسی می باشد. با بررسی آنها می توان دلایل سقوط سلسله صفویه را پی برد.

منطقه ی خراسان،یکی از مهم ترین کانون های بحران در دوره ی صفوی بود. این منطقه به دلیل موقعیت حساس و مهمی که داشت، همواره مورد توجه همسایگان ایران به ویژه ازبکان قرار می گرفت. ازبکان به عنوان وارثان چنگیز و سپس تیموریان، خراسان را سرزمین موروثی خود می انگاشتند. در مقابل صفویان نیز به عنوان جانشینان حکومت های رسمی ایران، این سرزمین را جزیی از قلمرو خود می شمردند. این عامل در کنار عوامل مذهبی، زمینه های برخورد های طولانی مدت صفویان با ازبکان را فراهم کرد. تقریبا یک دهه پس از ایجاد دولت صفوی، مناسبات این دو به صورت منازعات سیاسی و مذهبی بروز یافت. این منازعات در همه ی ادوار دولت صفوی تداوم داشت و از رهگذر آن، منطقه ی خراسان متحمل آسیب های جدی شد. حیات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی منطقه ی خراسان که تا پیش از یورش های ازبکان طریق اعتلا می پیمود، بر اثر تهاجمات پیوسته ی آنها دچار رکود و رخوت شد. پرسش محوری این پژوهش بر این اصل استوار است که تهاجمات ازبکان چه تاثیراتی بر ساختار سیاسی و شرایط اجتماعی، اقتصادی و مذهبی منطقه ی خراسان داشته است؟ نتایج این تحقیق نشان می دهد که یورش های پیوسته ازبکان به مناطق آباد خراسان تمامی ابعاد حیات انسانی در این منطقه را تحت تاثیر خود قرار داد و روند رشد و ارتقا فضای کلی این منطقه را متوقف و یا گرفتار کندی نمود.

نقش نخبگان و تاثیر آنها در پویش توسعه سیاسی و اجتماعی جامعه از جمله مباحثی است که جنبه های مختلف سیاسی و اجتماعی مطالعات دوران جدید را در بر می گیرد. مطالعات اخیر نشان داده است، نخبگان جایگاه مهمی در شکل گیری ساختار جامعه، تعیین روابط حاکم میان فرمانروایان و فرمانبرداران و تحولات گوناگون در عرصه جامعه دارند و از آنجا که نخبگان یکی از نیروهای تاثیرگذار در هر جامعه هستند و نقش مهمی در تصمیم گیری سیاسی و اعمال قدرت دستگاه حکومتی دارند، لذا بررسی ماهیت و جایگاه آنها در تحولات سیاسی ـ اجتماعی لازم و ضروری می نماید. نظر به اینکه در تاریخ ایران، حکومت عصر صفوی نقطه ی عطفی در عرصه وحدت سیاسی کشور، دمیدن روحی تازه در کالبد دیوان سالاری، تشکیل ارتش منظم، مسئولیت بخشی به قدرت شاهان و احیای هویت ایران می باشد، نخبگان نقش مهمی در این تحولات دارند. این پژوهش تلاش دارد با بهره گیری از دیدگاه ها ی نظریه پردازان نخبه گرایی، مانند پاره تو، موسکا، میلز، میخلز و دیگران، به بررسی اهمیت و جایگاه نخبگان سیاسی در تحولات سیاسی جامعه عصر صفوی بپردازد. واژگان کلیدی: نخبگان، شاه، قدرت، پاره تو، موسکا، قزلباش ها، دیوانسالاری.

تشکیل دولت صفوی در اوایل قرن دهم هجری یکی از رویدادهای مهم تاریخ ایران محسوب می شود. پیدایش این دولت که باید آن را سرآغاز عصر تازه ای در حیات سیاسی و مذهبی ایران دانست، موجب گردید که استقلال سیاسی ایران بر اساس مذهب تشیع، تامین گردد. با آغاز روابط سیاسی با دولتهای اروپایی و همسایگان، بازرگانی و تجارت توسعه یافت؛ به همین منظور سفیرانی میان ایران و کشورهای دیگر مبادله شد. در این میان دولت صفوی با توجه به ساختار نوین خود موقعیت حساس و وزنه ژئوپولیتیکی در قبال رقبایی چون هند و عثمانی پیدا کرد و همین موقعیت بود که دولت صفوی را وارد عرصه رقابت های جهانی و منطقه ای کرد؛ به طوری که دولت های اروپایی سعی کردند برای کاستن از فشار عثمانی در اروپا، با دولت صفوی همکاری کنند. بر این اساس سفیرانی میان ایران و اروپا، در رفت و آمد بودند. این پژوهش ضمن بیان سفارت هایی که در دوره صفوی انجام گرفته است؛ به شناساندن مفهوم سفارت و ویژگی های آن پرداخته است و کوشیده است روابط خارجی ایران و کشورهای دیگر را این بار از این منظر نگاه کند.

رضاشاه در یکی از حساس ترین مقاطع تاریخ ایران پا به عرصه ی قدرت و سیاست گذاشت و به منصب پادشاهی رسید .وی دوره ی را در تاریخ ایران رقم زد که بسیار پر تحول بو ده است، به همین دلیل مبتنی بر طبیعت تغییر آفرین اقدامات او ، در مراحل مختلف تسلطش بر نهادهای سیاسی و نظامی ایران مورد ارزیابی های گوناگون واقع شده است و افرادی از جامعه ی نخبگان ایران از میان دیوانسالاران، نمایندگان مجلس ، نظامیان ، روحانیون، سیاستمداران و اهالی مطبوعات درباره اش اظهار نظرهای بعضاً متناقض ابراز داشتند مانند سیدحسن مدرس، ملک-الشعرای بهار، علی دشتی، محمد علی فروغی ، محمد مصدق ، آیت الله نایینی و آیت الله ابوالحسن اصفهانی و... در میان این افراد کمتر کسی یافت می شود که نسبت به رضاخان از ابتدا تا انتها به یک شکل ارزیابی و اظهار نظر کرده باشد. این پژوهش در پی آن است که با شیوه تبیینی - تحلیلی این نظرات را تبیین و تغییر احتمالی آراء ایشان را درباره ی رضاشاه تحلیل نماید. بررسی این اظهار نظر ها از ابزار لازم در درک و شناخت حقایق تاریخ معاصر ایران می باشد و ما را تا حدی به کیفیت و کمیت خاستگاه تحولات بوجود آمده در اقتصاد ، سیاست و فرهنگ ایران آشنا می سازد.

تجدّد و مدرنیته، گامی اساسی و ضروری برای ترقی و توسعه ی هر جامعه ای میباشد ، با توجه به این مهم سوال اصلی در این پژوهش چگونگی تعامل ناصرالدین شاه با این پدیده می باشد.دراین تحقیق با روشی تحلیلی تلاش شده است ضمن تحلیل و بررسی علل و عوامل اجتماعی ،سیاسی و اقتصادی تمایل ناصرالدین شاه به مدرنیته ،رویکرد این شاه قاجار به مبانی و مفاهیم بنیانی تجدّد،آموزش نوین،نهادهای مدنی و مطبوعات،مدرنیزاسیون ودرنهایت چگونگی انعکاس مظاهر مدنیّت غرب در سه سفرنامه ی این شاه به فرنگ مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. آنچه مشخص است جامعه ی ایران در قرن نوزدهم به واسطه ی بحران های اقتصادی،اجتماعی و سیاسی آبستن تحولات و دگرگونی های عظیمی بود که این وضعیت بدون شک در گرایش ناصرالدین شاه به تجدّد نقش اساسی و عمده ای داشته است . امّا آنچه در این پژوهش به دست آمد مشخص می نماید که این شاه بی اعتنا به ابعاد فکری و بنیانی تجدّد چون:آزادی ،برابری،نقد و نقادی و... تنها به بعد مدرنیزاسیون و مادّی تجدّد غرب نظر داشته که در این زمینه نیز کامیابی اساسی و عمیقی حاصل نشده بود.

یکی از شورش های مهم در تاریخ ایران، شورش اسماعیل آغا سمکو بین سال های 1919 تا 1930 میلادی در اواخر حکومت قاجار و اوایل حکومت پهلوی در منطقه ی آذربایجان غربی است. این شورش به مدت یازده سال دو حکومت قاجار و پهلوی را با مشکل مواجه ساخت. نوشتار پیش رو به بررسی چگونگی و دلایل شکل گیری این شورش و همچنین مقایسه ی آن با سایر شورش های صورت گرفته در کردستان می پردازد. تاکنون در مورد این شورش تنها دو دیدگاه ارائه شده است. اکثرمورخان ایرانی آن را شورشی قبیله ای و به عبارتی دیگر آن را نوعی یاغی گری علیه حکومت مرکزی ایران می دانند و در مقابل کرد شناسان اروپایی و عده ای از مورخین کرد آن را شورشی ملی می نامند که هدف اصلی این شورش استقلال کردستان از ایران بوده است. در این پژوهش ضمن بررسی هر دو دیدگاه سعی خواهد شد که یک بازبینی جدید و متفاوت از نظریات قبلی ارائه شود. روش تحقیق در این پژوهش به صورت توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای می باشد. در پایان تحقیق نیز یک نتیجه گیری نهایی درباره ی شورش مذکور ارائه خواهد شد.

ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان تاثیرات مهمی را در تاریخ سیاسی، اجتماعی، مذهبی، نظامی، اقتصادی و ...، منطقه و حتی تاریخ جهان گذاشت و قرآن به عنوان راهنما و چارچوب این دین، در دوره پیامبر(ص) با نزول تدریجی اعمال میشد. جانشینان آن حضرت، سعی در ادامه کاربست قرآن در عملکرد خود و جامعه را داشتند. این پژوهش کوشش مینماید تا استناد و استفاده خلفا از قرآن را در موضوعات مختلف سیاسی، نظامی و اجتماعی، از رحلت پیامبر(ص) تا خلافت امویان(11-41ه.ق) بررسی نماید. خلفا با استناد به قرآن سعی در مشروعیت بخشی به اعمال سیاسی- اجتماعی و مذهبی خود بودند و همچنین قرآن در پیشبرد اهداف نظامی آنان کاربرد زیادی داشت؛ به طوری که یکی از عوامل پیروزی مسلمانان در فتوحات و حتی در جنگهای داخلی دوره ابوبکر و علی(ع)، استناد به قرآن و یا استفاده از آن به عنوان وسیله ای برای شکست رقیبان، به شمار میرفت.

رواج شهرنشینی و افزایش جمعیت نیاز به مکانی جهت استراحت و سرگرمی برای افراد جامعه را ضروری ساخت؛ یکی از عناصر کالبدی فضای شهری درایران قهوه خانه است که در آغاز شکل گیری با هدف محلی جهت استراحت و صرف قهوه در فضای شهری بنا گردید. بعدها برحسب ضرورت و نیاز اجتماعی دراشکال مختلف معماری و انواع گوناگون کارکرد در سراسر کشور توسعه یافت. به تدریج افراد جامعه با وجود اختلاف طبقاتی و تنوع اندیشه به این مکان جذب شدند.

در گستره سرزمین ایران میتوان شاهد استحکامات بیشماری نظیر قلعه ها بود که در واقع یادگاری از دوران گذر بشر از زندگی غارنشینی به مرحله یکجانشینی هستند.از این رو میتوان گفت انسانها از همان ابتدا به دنبال مسکن و مأوایی بودند تا بتوانند تا حدی امنیت را برای زندگی خویش فراهم نمایند و از آسیب هایی که در محیط اطراف آنان را تهدید مینمود در امان باشند. اما قلعه سازی نه تنها در این مرحله از تاریخ بلکه در ادوار بعدی نیز ادامه و تکامل یافت . به طوریکه در سراسر این سرزمین میتوان قلعه ها،حصار ها،برج هایی را مشاهده نمود که هر کدام را در دوره های مختلف به جهت هدف و مقصودی ساخته شده اند. بر این اساس پژوهش پیش روی در تلاش است ویژگی ها و کارکرد قلعه ها در عصر صفوی را بر اساس روشی توصیفی – تحلیلی ارزیابی کند. نتایج به دست امده از این پژوهش بر اساس منابع تاریخی نشان میدهد اگر چه احداث قلعه ها در طول تاریخ بیشتر جنبه دفاعی و نظامی داشته است اما این استحکامات استوار در طی عصر صفویه کارکردهای دیگری داشته اند . دژها در این دوره اغلب جایگاهی مناسب برای نگهداری زندانیان همچنین اصلی ترین مکان جهت نگهداری خزائن سلطنتی و نیز جایگاهی مناسب جهت فعالیت مخالفان حکومتی و در زمان حمله دشمنان یک مکان قابل عتماد و مآمن مردم عادی و . . . بودند.

تاریخ تحولات سیاسی ایران و جهان بیانگر این واقعیت انکار ناپذیر است که رقابتها و کشمکش ها و بحرانهای جانشینی یکی از مهمترین مباحث چالش بر انگیز در تمام حکومتها بوده و حتی امروز نیز در بسیاری ازکشورهای سلطنتی جهان صادق است. منازعات مذکور که در بیشتر مواقع به بحران شص اساسی سیاسی تبدیل می گردید، در پرتو مجموعه ای از عوامل و از جمله: فقدان قوانین مدون و مشخص جانشین، قدرت استبدادی سلاطین، منافع و مطالع ساختار سیاسی قدرت و ... و با بازیگری ساختار قدرت از جمله نهاد امارت، وزارت و حرمسرا به وقوع پیوست. در کنار این عوامل و بازیگران و نتایج و پیامدهای این کشمکش ها و بحرانها در ابعاد و زمینه های سیاسی و اقتصادی نیز قابل توجه است . تاریخ ایران در مقطع مورداشاره پیامدهای منفی بسیاری را به ثبت رسانده است که سرانجام نیز در ضعف و سقوط حکومت های مستقر برآن خود را به نمایش نهاد . پژوهش حاضر سعی کرده است تا کشمکش ها و بحرانهای جانشینی در دوره صفویه را با بهره گیری از منابع تاریخی معتبر و به صورت توصیفی – تحلیلی مورد نقد و بررسی قرار دهد .

تغذیه از ضروری ترین احتیاجات ذاتی و زیستی انسان و تمایل به خوردن از نیرومندترین تمایلات آدمی است که وی را مجبور می کند برای رفع نیازمندی هایش کوشش نماید. تغذیه در زندگی فردی و اجتماعی انسان اهمیتی به سزا دارد و تنها مربوط به جسم نیست بلکه سازنده ی روحیه و خصایص یک ملت نیز هست و خوراکی های مصرفی در هر کشوری می تواند به عنوان یک نماد فرهنگی محسوب گردد. گرچه ممکن است مقوله ی تغذیه و خوراکی ها برای اغلب مردم ایران پیش پا افتاده به نظر برسد اما چگونگی و ماهیت آن، بیانگر تفاوتهای بسیاری از سفره ای تا سفره ی دیگر است و این اختلافات ناشی از نوع مواد غذایی، ذائقه ها، اعتقادات دینی و فرهنگ های گوناگون است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی درصدد بررسی چگونگی خوراک و تغذیه در دوره ی صفوی و قاجار برآمد و نشان داد که تکثر خوراکی ها، موجبات بهره مندی طبقه سلطنتی و قشر مرفه جامعه را فراهم و آنها را به سمت و سوی اسراف گرایی سوق داده بوده است. الگوهای غذایی نشأت گرفته از اصول دینی در اکثر موارد در این دو دوره تاریخی با جدیت اجرایی می شدند و مناسبت های مذهبی و ملی در نوع خوراکی های مصرفی تأثیرگذار بودند. هم چنین شکارگری موضوعی رایج و متداول بود که از طرفی برای متمولان امری برای سرگرمی و تفنن و از طرف دیگر برای قشر معمولی و کم بضاعت جامعه منبعی برای ارتزاق محسوب می گشت.

اماکن مذهبی در هر جامعه¬ای بی¬شک، نمادی از دین و مذهب غالب در آن جامعه هستند. از این رو، توسعه و گسترش این اماکن گویای توسعه و گسترش مذهب در جامعه است. با ظهور صفویان در ایران و رسمیت یافتن آیین تشیع در کشور، در راستای اشاعه و گسترش این آیین، تلاش بسیاری از سوی حکمرانان جدید انجام پذیرفت که از جمله آنها، توجه به ساخت و مرمت اماکن مذهبی شیعیان بود. نوشته¬ی حاضر کوشیده است تا به روش توصیفی- تحلیلی، جایگاه اماکن مذهبی در دوره¬ی صفویه را بررسی، توصیف و تبیین کند، و نشان می¬دهد که سلاطین صفوی در این دوره جهت بازسازی اماکن مذهبی (حرم ائمه، امامزادگان، مساجد، آرامگاه بزرگان تصوف، تکایا و مدارس دینی) و ساخت و احداث اماکن جدید قسمتی از اموال خود را در این راه صرف کردند. تنها پادشاهان نبودند که به اماکن مذهبی توجه داشتند بلکه صاحب¬منصبان، بزرگان و زنان درباری نیز از اموال شخصی خود اقداماتی را جهت احداث مساجد و تعمیر و مرمت دیگر اماکن مذهبی انجام می¬دادند. پرسش محوری این پژوهش بر این اصل استوار است که پادشاهان صفوی چه نگرشی نسبت به اماکن مذهبی داشتند و جهت بازسازی این اماکن چه اقداماتی انجام دادند؟