تذکرهالاولیاها از با ارزش ترین و مهم ترین آثار تاریخی و معنوی یک ملت است. این تذکره ها در فرهنگ و ادب اسلامی ابتدا به زبان عربی و به صورت بسیار روشمند و منسجم تألیف یافت و سپس در ادب فارسی نیز متداول شد و طبقات الصوفیه خواجه عبدالله انصاری، تذکرهالاولیای عطار نیشابوری و نفحات الانس جامی نمونه های عالی آن در ادب فارسی است. سنّت تألیف مجموعه های حاوی سخنان اولیاء ریشه در کار سترگی دارد که از قرن دوم هجری برای گرد آوری افعال و اقوال (احادیث) پیامبر(ص)و صحاب? آن حضرت آغاز شد. در این جستار برای شناخت جنبه های مهم نوع ادبی تذکرهالاولیاء، ریش? آن را در زبان عربی و در آثار سلمی و در ادبیات غربی از بیوگرافی تا هاگیوگرافی بررسی نموده ایم. در ادامه برای روشن شدن این سیر، در بخش سوم خواجه عبدالله انصاری و طبقات الصوفیه، و در بخش چهارم جامی و نفحات الانس مورد بررسی قرار گرفته و ویژگی های اثر هر یک از این بزرگان بیان شده است. در بخش پنجم نوبت به عطار و آثار عرفانی او می رسد و ارتباط مثنوی های عرفانی او با تنها اثر منثورش از طریق مشخص کردن حکایات مشترک، مشخص می گردد. تذکرهالاولیاء عطار کتابی فراهم آمده از حکایات و اقوال عارفان و مشایخ بزرگ صوفیه است که هم دیدگاه ها و تعالیم و آموزه های عرفانی عرفا را در خود حفظ نموده و هم جزئیات زندگی آنان را به زیبایی به تصویر کشیده است. این کتاب یک اثر ادبی- عرفانی بسیار شیوا و ارزشمندی است که مولف آن شاعر بزرگ عرفان و ادب فارسی است که دارای مثنوی های عرفانی نیز می باشد. این کتاب بیانگر لحظات و آنات زندگانی و تجارب عرفانی اولیا و عرفای مشهوری است که عطار آن را با اسلوب بیان خاص خود و با شیو? شاعرانه تألیف کرده است. در حقیقت می توان گفت که نوع ادبی تذکرهالاولیاء، در عرفان و ادب فارسی با این اثر عطار آغاز می شود. در حقیقت در این اثر داستان های زندگی عرفا و اولیا با حکایات و روایات اسلامی عجین شده است و عطار آنها را با قو? خیال خود به زیبایی پرورده و بیان نموده است که این ویژگی ها در بخش های رویکرد عرفانی و ادبی به تذکرهالاولیاء بررسی شده است.

در این تحقیق ویژگی های ادبی و ساختار کتاب دا را در چهل فصل به تفصیل بیان کرده و در هر بخش به عناصر بنیادین داستانی نظیر طرح (پلات)، روایت، شخصیت پردازی، گفتگو، فضاسازی و درونمایه پرداخته ایم. در پایان تحقیق ضمن ارائه بحث کلی در باب ساختار کتاب دا ویژگی های برجسته ی این اثر را از نظر نوع ادبی بیان داشته ایم. خلاصه ی یافته های تحقیق از این قرار است : راوی اول شخص است ولی در بعضی موارد از شیوه های دیگری هم استفاده شده است. در کتاب فضاسازی ها زمان هایی که با حضور انسان ها همراه هست، خواننده را بهتر و بیشتر با داستان درگیر می کنند. شخصیت پردازی دو شیوه متفاوت دارد. شیوه اول برای نزدیکان و خانواده شیوه دوم برای دوستان و همرزمان. عمده ترین و مهم ترین شگردهای استفاده شده در کتاب «دا» را می توان در چند دست? اصلی به قرار: مشابهت، مجاورت خاطرات (زمانی، مکانی، ذهنی)، تضاد، تعلق خاطر و جریان سیلان ذهن، احساس تکرار و سرانجام زمین? کوشش راوی جای داد.

چکیده ادبیات عرفانی بدون شک یکی از عالیترین و گسترده ترین مباحث به عنوان یک نوع ادبی در حوزه زبان و ادبیات فارسی است. به نظر می رسد مطالعه ابعاد گوناگون متون عرفانی، نظیر ابعاد زبانی، ادبی و محتوایی یکی از ضرورت های پژوهش در عرصه مطالعات عرفانی است. یکی از این ابعاد که بیشتر در رابطه با بعد محتوایی متون عرفانی است، بحث در مورد کرامات اولیاء است که بخش عظیمی از عرفان و تصوّف اسلامی را به خود اختصاص داده است. در تاریخ عرفان اسلامی کتاب هایی در شرح احوال و افکار اولیاء توسط مریدان نگاشته شده اند که پر از داستان هایی است که مرکز ثقل هر یک از حکایت ها کراماتی است که از اولیاء سر زده است. در واقع اگر در حماسه های پهلوانی قهرمان داستان با قدرت بازو کارهای شگفت انجام میدهد، در قصّه های کرامت، که به عنوان حماسه های عرفانی از آنها یاد می شود، ولیّ الهی در نقش قهرمان داستان با قدرت معنوی روح و روان خود کارهای شگفت تری از خود آشکار می کند که تحسین هر بیننده ای را برمی انگیزد و این همان مهیّج ترین قسمت عرفان در نگاه مردم عوامی است که به مقام معنوی اولیاء در کنار کارهای خارق العاده ای که از آنها مشاهده می کنند، بی توجّهند و تا زمانی که کرامتی از ولیّ خدا مشاهده نکرده اند، منکر او هستند و در مقام ولایت او در شکّ و تردید. این یکی از دلایل رواج کرامت خواهی و کرامت تراشی برای اولیاء الهی است که شخصّیت تاریخی و واقعی آنها را به صورت یک شخصیت افسانه ای و اسطوره ای معرفی می کند. به عبارت دیگر مریدان با این کرامت پردازیها درصدد مشروعیّت بخشی برای اولیاء الهی و تصدیق و تثبیت مقام معنوی آنان برآمده اند. از این رو شخصیّت تاریخی و واقعی آنها به صورت یک شخصیّت افسانه ای و اسطوره ای معرفی شده است. گاه دیده می شود که کرامات نقل شده از اولیاء نه تنها حقّانیّت آنها را به اثبات نمی رساند، بلکه چنین کرامتسازی های دروغین چهره متناقض نمایی از پیر عرفانی ترسیم می کند که اندیشه های عرفانی او به هیچ عنوان منطبق بر اعمال و کردار او نیست. بنابراین با مطالبی که ذکر شد یکی از مباحثی که نیاز به کنکاش دارد تا بتوان به کمک این مطالعات حقیقتی را که به صورت یک افسانه و گاهی به صورت یک خرافه درآمده است، از پس پرده های ابهام بیرون کشید و چهره واقعی آن را به همگان نشان داد. با این همه در مطالعه و بررسی کرامت سازی و کرامت پردازی عرفا یک واقعیت را نمی توان نادیده گرفت و آن، این است که گاهی اوقات در این قصّه-های کرامت نکته هایی از زندگی اولیاء گفته شده که در هیچ منبع دیگری بیان نشده است.

مناقب العارفین افلاکی دقیق ترین منبع در باب زندگی مولانا و خاندان او می باشد که با نثری ساده و روان به ضبط جزئیات زندگی مولانا و خاندانش پرداخته است. این منبع علی رغم ذکر حکایات و داستان های خارق العاده در مورد اعمال و حالات عرفانی مولانا مهم ترین منبع در باب مسایلی واقعی و تاریخی زندگی مولانا است و ما می توانیم بسیاری از جزئیات واقعی زندگی مولانا و اندیشه های ناب عرفانی او را از آن استنباط کنیم. ما در این رساله بر آنیم تا رفتار و شخصیت فردی، اقوال و سخنان، اندیشه ها و مکتب و سلوک عرفانی او را از دیدگاه افلاکی بررسی کنیم. نیز آموزه ها وتعالیم عرفانیی که مولانا از عارفان و آموزگاران سلف خود اخذ نموده و تأثیری که بر مریدان و اطرافیان خود داشته تبیین نماییم. همچنین دیدگاه افلاکی – به عنوان یکی از مریدان برجسته مکتب مولوی- را نسبت به مکتب مولانا و مسائل اجتماعی آن زمان بیان داریم. همچنین با توجه به اینکه افلاکی در بیان کرامات مولانا و خاندانش نگاه اغراق آمیز داشته به بررسی کرامت سازی هایی افلاکی در مورد مولانا نیز خواهیم پرداخت. کلید واژه: افلاکی، مکتب، روایت، عرفان، مناقب العارفین، مولانا

با این که پیش از سنایی (فوت 529-525) شعرای عارف مسلکی نظیر ابوذراعه بوذجانی و ابوسعید ابوالخیر اندیشه های عرفانی را به صورت شعر تعلیمی و عارفانه مطرح کرده اند، لیکن سنایی اوّلین کسی است که حجم کثیری از اصطلاحات عرفانی را همراه با مفاهیم خاصّش وارد شعر فارسی کرد و آثاری مستقل و محض عرفانی به شعر فارسی تصنیف نمود. سنایی پیشرو شعر تعلمی صوفیه در عرفان و ادب فارسی است. او برای تبیین طریق «تحقیق» ابتدا منظومه مفصل و عمیق «حدیقه الحقیقه» را سرود، سپس مثنوی مختصر و موجز «طریق التحقیق» را که هم وزن حدیقه است، تصنیف نمود. از میان آثار سنایی دیوان اشعار او از لحاظ ادبی و عرفانی اهمیّت خاصّی دارد. سنایی در دیوان اشعارش به خصوص در غزل های خود اندیشه های عرفانی را با مضامین دل نشینی به شیوه کاملا تازه بیان داشته است. سنایی بسیاری از درونمایه های عرفانی شعر خود را از آرای عرفای بزرگ پیش از خود اخذ کرده و آنها را با استادی تمام در اشعار خود چنان پرورده است که هیچ ردپا یا نشانی از تقلید را در آن نمی توان ملاحظه کرد. پژوهش حاضر بافت عرفانی غزل های سنایی را در رابطه با طریق و شیوه عرفانی و سبک شاعری او بررسی می کند. ویژگی های عرفانی شعر او نظیر کاربرد واژگان و تعابیر ویژه عرفانی، زبان عاشقانه و جهان بینی خاصّ عارفانه که همراه با عشق روحانی است نشان می دهد که عرفان او در ادامه همان شیوه مشایخ بزرگ عرفان اسلامی شکل گرفته است. ذوق هنری و صور خیال سنایی در غزل هایش به خاطر کاربرد وسیع استعارات و نمادهای عرفانی در اوج کمال و زیبایی است.

مکاتیب نگاری از دیرباز راهی برای انتقال دیدگاه های افراد و برطرف نمودن مشکلات مختلف بوده است و عرفای اسلامی از جمله کسانی اند که با بهره گیری از این فن و با تأسی از پیشوایان دینی خود، اقدام به نگارش نامه هایی آموزنده و سرشار از مضامین ارشادی و عرفانی نموده اند. از جمله عرفایی که از این هنر به خوبی بهره گرفته است، عبدالله قطب بن محیی(متوفی اوایل قرن دهم هجری قمری) است که در اواخر قرن نهم، در اثر فشارهای اجتماعی موجود، اقدام به تأسیس شهرکی در حوالی جهرم نمود تا پیروان خویش را در آنجا اسکان دهد. او در طی سال های ساخت این شهرک توسط پیروانش، نامه هایی را از شیراز ـ محل سکونت خود ـ به ایشان نوشت و در آنها ضمن روحیه بخشی، ارشاد و پاسخگویی به شبهات ایشان، عالی ترین مضامین عرفانی را در ساده ترین جملات به رشته تحریر در آورد. از آنجا که به دلایل مختلف، شخصیت قطب در طول تاریخ به میزان زیادی ناشناخته مانده است، هیچ گاه بررسی جامعی در رابطه با جنبه های ادبی و عرفانی این مکاتیب صورت نپذیرفته است. در پژوهش حاضر تلاش گشته تا ضمن تحلیل زندگینامه و گرایشات مذهبی قطب بن محیی، غنای جنبه های ادبی موجود در این مکاتیب و درونمایه های عرفانی نهفته در آنها و نیز تأسی او از بزرگان عرفان و نوآوری های احتمالی او در این زمینه بررسی گردد و چنین نتیجه شد که قطب بن محیی عارفی است ـ بنا بر ظاهر ـ شافعی مذهب که گرایش ملموسی به دیدگاه های امامیه دارد و ضمن ابراز ارادت فراوان به ائمه شیعه، از دیدگاه های کلامی آنان نیز تا حدود زیادی تبعیت می نماید. از لحاظ ادبی نیز سطح نگارش او از سطح عمومی نثر قرن نهم به وضوح بالاتر است و روانی نوشتار او حاکی از همین موضوع می باشد. در باب عرفان نیز تعلق خاطر او به ابوحامد غزالی و مولانا جلال الدین رومی بیش از سایرین محتمل می نماید. او به خوبی از تفاسیر عرفانی بدیع بهره گرفته و توانسته مسائلی نظیر «وحدت وجود» را نیز طی مثال هایی ساده تبیین نماید.

چکیده در طول حیات شعر فارسی یکی از قالب های مهم و برجسته در شعر و ادب فارسی قالب قصیده است. این قالب به عنوان یک قالب برتر مورد اقبال شاعران قرار گرفت و به جهت ساختار، تعداد ابیات و شکل، مادر قالب های شعر فارسی نامیده شده است. قصیده از نظر ساختار به چهار رکن تغزّل،تشبیب،نسیب؛ تخلّص؛ مدح؛ تأبید و شریطه تقسیم می شود و مهم ترین رکن آن از نظر اهمیّت و گوناگونی مضمون، تغزّل یا تشبیب و نسیب است. این بخش از قصیده از نظر شگردها و ظرافت های زیباشناختی همواره در حال تحّول بوده است؛ به گونه ای که همواره شاعران قصیده سرا در این قسمت دست به ابداع زده اند و حتی از هنجارهای متعارف نیز عدول کرده اند. یکی از شاعرانی که در پرداخت و بیان تغزّل و تشبیب ، از هنجارهای متعارف گذشته، خارج شد و دست به بدعت زد حکیم ظهیرالدین فاریابی است. قصاید ظهیر معمولاً با تغزّل هایی شروع می شود که از الفاظ خوش آهنگ و در مضامین عشقی، پند و اندرز و مدح بوجود آمده است. البته ظهیر در قصیده پردازی دنباله رو انوری است و شیوه ی او را در بیان تشبیبات و تغزّلات زیبا و متنوع دنبال کرده است. از این رو این پژوهش در پی آن است تا انسجام ساختاری قالب قصیده را که همان پیوند یا ترکیب هنری و شاعرانه قسمت های تغزّل،تشبیب،نسیب؛ تخلّص؛ مدح و شریطه است، بررسی کند. بدین منظور در تبیین و بررسی قصاید ظهیرالدین فاریابی و مقایسه آن با قصاید استوار انوری، نخست در باب ساختار قصیده و ویژگی های آن بحث خواهد شد و سپس ظرافت و دقایق مقدمه قصاید ظهیرالدین فاریابی و انوری از رهگذر ساخت زبانی، آوایی و انتخاب واژگان، وزن و قافیه، و صنایع بدیعی و بیانی مورد بررسی قرار می گیرد و پس از آن در مقایسه با قصاید انوری ظرایف شعر ظهیر بیشتر تبیین می گردد. کلمات کلیدی: قصیده، قصیده پردازی، ظهیرالدین فاریابی، قصاید ظهیر، انوری، ویژگی های بلاغی و زبانی.

یکی از راه¬های بسیار موثر نشر معرفت، فرهنگ و اخلاق والای انسانی، دعا و متون دعایی است. دعا به آن اندازه و با آن کیفیت بسیار متعالی که در اسلام مطرح شده و ابزار حرکت "تعلیم و تربیت" قرار گرفته در ادیان و مکاتب دیگر مطرح نشده است؛ از آنجا که این همه حقایق و معارف تربیتی و علوم عالی الهی و تعالیم متعالی انسانی در جای دیگری جز اسلام وجود نداشته است و ندارد پس می‎توان "مکتب دعا" را، یک حرکت تربیتی موثر و یک مدرسه روحانی تکامل یافته و والا به شمار آورد. بی¬گمان با یک بررسی اجمالی در شیوه زندگی پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) وائمه معصومین(ع) به این نکته پی می¬بریم که حیاط این انسان¬های برگزیده الهی همواره با ریسمان محکم یاد خدا و نیایش و دعا به مبدأ حقیقی عالم متصل بوده است. ائمه معصومین(ع) به پیروی از پیامبر گرامـی اسلام و با آگاهی از اهمیّت دعـا و مناجات همواره به راز و نیاز با خدا مشغول بوده¬اند. دعاهای مأثوره از جمله دعای سـمات، جوشـن کبیر، ابوحمزه ثمالی، کمیل، صحیفه سجّادیه و مناجات خمس عشره صرف نظر از فصـاحت و بلاغت در بالاترین درجه از راز و نیاز و سوز و گداز عارفانه است. این نیایش¬ها دستورالعمل¬های اخلاقی، دینی، خانوادگی، اجتماعی و حتی نظامی و سیاسی را نیز دربر دارد. با اینگونه نیایش¬های عارفانه در آثار شاعران و نویسندگان عارف مسلک نیز برمی-خوریم که بی¬گمان به لحاظ معرفتی متأثر از این ادعیه مأثوره می¬باشند. سوزوگدازی عاشقانه با اندیشه¬ای بلند عارفانه و حسن انتخاب کلمات که در مناجات¬های خواجه عبدالله انصاری وجود دارد روح انسان را از عالم خاک به جهان پاک می کشاند. به¬همین ترتیب با بررسی ادعیه و نیایش¬های موجود در حدیقه سنایی، الهی نامه، اسرارنامه و مصیبت نامه عطار و همچنین مثنوی مولوی می¬توان به موارد متعدّد این تأثّر از ادعیه معصومین برخورد. در این تحقیق مفهوم دعا و جایگاه آن در عرفان اسلامی، تأثیرپذیری عرفا در مناجات¬های خویش از ادعیه و نکات مشترک موجود میان ادعیه و متون عرفانی، مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است.

در این پایان¬نامه سعی شده است که انتقادهای سه شاعر حوز? شیراز (سعدی، خواجو، حافظ) در باب عرفان و تصوف روزگارشان مورد بررسی قرار گیرد. در این میان حافظ در مقایسه با سعدی و خواجو نسبت به تصوف روزگارش انتقاد بیشتری کرده و این حاکی از توجه بیش از حد حافظ به مقوله¬ی عرفان و تصوف روزگارش در مقایسه با سعدی و خواجو است. در دوره¬ای که گروهی مطابق با دستورات اسلامی خواهان در پیش گرفتن تزکیه¬ی نفس می¬باشند و از عرفان و معرفت حقیقی پیروی می¬کنند، گروه دیگری پا را از حد فراتر نهاده و از جاده¬ی اعتدال و میانه روی که دستور اساسی قرآن است منحرف می¬شوند و از زندگی اجتماعی دوری می گزینند و از اینجاست که جریان انحرافی تصوف اسلام آغاز می¬شود. اما عرفان و تصوف واقعی از اواسط قرن دوم که زمان رابعه است آغاز می¬شود، ولی ثمر آن در قرن بعد آشکار می¬گردد. سعدی و خواجو و حافظ در اشعارشان سعی کرده¬اند که به دید انتقادی به عرفان بنگرند و صحیح را از سقیم تشخیص داده، به توصیف جنبه¬ها¬ی متعالی عرفان بپردازند، انتقادهای این سه شاعر بزرگ ادب فارسی جهت نیل به مقصود گاهی خالی از طنز نیست. در قرن هشتم خواجه حافظ شیرازی که اشعار عرفانی و ذوقی را به اوج خود رسانید اشعارش به عنوان رساترین فریادهای برخاسته در مقابل تصوف عاری از حقیقت آن روزگار است. مطالب این پایان¬نامه، در شش فصل گردآوری شده است که مشتمل بر مباحث مقدّماتی و کلّی در حوز? عرفان اسلامی است. همچنین ضمن اشاره مختصر به زندگی سه شاعر بزرگ ادب فارسی در قرنهای هفتم و هشتم، به تحلیل و بررسی دیدگاه¬های آنان در باب عرفان اسلامی و اسلوب بیان آنان در ارائه مطالب عرفانی پرداخته¬ایم.

سنایی، در زمینه استفاده از اصطلاحات، مفاهیم و مضامین عرفانی در زبان و ادبیّات فارسی پیشرو است. در این پژوهش، کتاب مکاتیب سنایی که در بردارنده نامههای شخصی وی به پادشاهان، وزرا، امرا و دوستانش است، مورد بررسی قرار گرفتهاند تا شیوه ورود این مفاهیم و مضامین به آثار ارزشمند دیگری چون حدیقه و دیوان سنایی، درک شود. روش پژوهش، از نوع کتاب-خانهای- اسنادی و بر پایه نسخهای میباشد که احمد نذیر آن را تصحیح نمودهاست. پس از مطالعه و بررسی این اثر، مشخّص گردید که مکاتیب سنایی نیز همانند دیگر آثار وی، سرشار از اشارات به آیات و احادیث، مضامین و تعابیر عرفانی، و اندیشههای دینی است که همراه با مسائل اجتماعی و تاریخی بیان شده در آن، موجب شده است تا این اثر، ارزشی دوچندان یابد.

چکیده ندارد.

چکیده ندارد.