انسان از ابزارهایی چون حس، خیال، قلب و عقل برای شناخت خود و اطرافش برخوردار است و البتّه از دیدگاه فلسفه آن معلوماتی دارای ارزش هستند که از ادراکات عقلی نشات گرفته باشند. علم فلسفه یا حقیقت جویی، هنر فکر کردن به وجود خود و موجودات اطراف است که برای یافتن دلایل وجودی آنها تلاش می کند و ابزار اصلی و اساسی آن قوّ? تعقّل و عقل است. عقل و خرد در معرفت شناسی عبارت است از نیروی ویژه ای که اساسی ترین کار آن درک مفاهیم کلّی است بر خلاف حواس و خیال که وظیف? آن ها درک امور جزئی است و قلب که به درک احساسات و معانی مجرد می پردازد. در متون فلسفی، اجتماعی و دینی ویژگی هایی را برای عقل برشمرده اند و وجود مقدس حضرت علی (علیه السلام) نیز در نهج البلاغه خصوصیاتی را برای این ابزار شناخت بیان داشته اند. حضرت علی (علیه السلام) در بعضی موارد عقل را به عنوان راهبر و هادی معرفی نموده و فرموده اند: « کفاک مِنْ عَقلِک ما أَوْضَحَ لک سُبُلَ غَیّک مِنْ رُشدک ؛ از خرد، تو را این باید که راه گمراهی ات را از راه رستگاریت نماید». (حکمت 421) آن حضرت کسی را که از این نعمت بی بهره است زیانکار و شقی معرفی کرده و فرموده اند: « فَإنَّ الشَقیّ مَنْ حَرُمَ نَفعَ ما أُتِیَ مِنَ الْعَقلِ والتّجربه ؛ بدبخت کسی است که از عقل و تجربه ای که نصیب او شده محروم ماند». (نامه 78) به نظر می رسد عقل و خرد از دیدگاه حضرت علی (علیه السلام) جزو ابزارهای اصلی معرفت شناختی است و واجدین آن از نعمت ارزشمندی برخوردارند که نفس انسان و موجودات پیرامون و به طور کلی هستی را معنا و مفهوم می بخشد. از بررسی بیانات و خطب و نامه های موجود در نهج البلاغه چنین برمی آید که وجود نورانی حضرت علی (علیه السلام) علاوه بر عقل و خرد، ابزارهای شناخت دیگری همچون وهم، قلب را نیز برشمرده و ویژگی های آنها را در شناخت وجود، خداشناسی، دین شناسی، امام شناسی، معاد شناسی و... توضیح و تبیین نموده اند. در مباحث فلسفی از شناخت و ابزارهای آن بسیار سخن به میان آمده است ولی جای چنین بحث و بررسی و تفحّص در خصوص نهج البلاغه خالی بوده و علاقه مندان و شیفتگان آن امام همام از این منظر به بیانات نورانی آن وجود مقدس نگاه گسترده ای نداشته اند. در این نوشتار سعی بر این است که ابزارهای شناخت فلسفی با ابزارهای شناخت در نهج البلاغه با توجه به خطب، نامه ها و حکمت ها مورد مقایسه و تطبیق بیشتر قرار گیرد. بنابراین هدف اصلی از این پژوهش، شناسایی ابزارهای معرفت و شناخت در نهج البلاغه و همچنین تبیین ارتباط این ابزارها با ابزارهای مشابه در فلسفه می باشد. از بررسی بیانات و خطب آن حضرت در نهج البلاغه و متون مرتبط چنین بر می آید که تعداد، دامنه و وسعت ابزارهای شناخت در نهج البلاغه گسترده بوده و این کتاب اثر بی بدیل و ارزشمندی دربار? وجود و به طور کلی عالم هستی است.