این پژوهش مطالعه ای توصیفی-تحلیلی است که در آن از زبانشناسی نقشگرای نظاممند که هلیدی آن را پایه ریزی کرده است به عنوان پایه نظری برای بررسی فرایندهای موجود در گفتار افراد زبان پریش استفاده شده است. داده های بدست آمده هم بصورت کمی و هم بصورت کیفی و توصیفی مورد بررسی قرار گرفتند. داده های این تحقیق بصورت گفتاری جمع آوری شده اند و سپس داده های گفتاری برای بررسی بصورت نوشتاری بازنویسی شدند. برای جمع آوری داده های مذکور با مراجعه به مرکز توانبخشی تبسم و انجام آزمون ها و مصاحبه های حضوری (ضبط مکالمه و گفتار بصورت صوتی) از بیماران مورد نظر اطلاعات مورد نیاز جمع آوری شدند. حجم نمونه ها در حدود 100 نفر بیمار زبان پریش بودند و با بسیاری از آنها مصاحبه به عمل آمد. با توجه به ملاحظات نظری موجود تنها داده های مربوط به هشت نفر از آنها در این تحقیق بررسی و تحلیل شد. پرسشنامه پرونده گیری آزمون زبان پریشی فارسی برای هر فرد برای گرفتن نمونه گفتار آزاد تشکیل شد و بررسی نتایج به دست آمده نشان می دهد که نسبت کاربرد فرایند مادی در بیماران به طور معناداری (017/0p=) بیشتر از افراد سالم و همچنین کاربرد فرایند رابطه ای (014/0p=) و رفتاری (018/0p=) در بیماران به طور معناداری کمتر از افراد سالم بوده است. بررسی نسبت کاربرد فرایندهای ذهنی (804/0p=)، بیانی (199/0p=) و وجودی (993/0p=) در بین دو گروه بیمار و سالم نشان دهنده تفاوت معناداری بین آنها نمی باشد (05/0p>). نتایج بدست آمده نشان دهنده تفاوت های بارزی بین زبان پریشان و افراد سالم از لحاظ نوع کاربرد افعال در موقعیت مشابه می باشد. اتکا بر افعال مادی در زبان پریشان می تواند نشان دهنده تامل بیشتر بر روی خود حوادث، یا وجود مشکل در دستیابی به واژگان و ساختار موضوعی مربوط به دیگر افعال باشد. از سوی دیگر استفاده از فرایندهای رابطه ای و رفتاری برای زبان پریشان سخت تر است زیرا اولاً انتزاعی ترند، دوماً ممکن است در دستیابی به دیگر عناصر کلیدی مورد نیاز برای تکمیل هر یک از این فرایندها محدودیت هایی وجود داشته باشد.

رساله حاضر به بررسی خطا¬های دستوری بیماران زبان پریش بروکا (دستورپریش) در تولید مقولات دستوری فعل (وجه، مطابقه، زمان، نمود و گذرایی) و مقولات دستوری اسم (شمار، معرفگی و حالت) می پردازد. به این منظور از آزمون گفتار خودانگیخته استفاده شده است. در این آزمون از بیماران خواسته شد تا در مورد کارهای روزمره، سفر، ترافیک و خاطراتشان صحبت کنند. داده¬های این پژوهش بصورت گفتاری جمع آوری شده اند و نمونه گفتار بیماران بصورت نوشتاری بازنویسی شده اند. از میان 100 بیمار دارای سکته مغزی مراجعه کننده به مرکز گفتار درمانی تبسم شهر تهران، تنها 8 بیمار دارای زبان پریشی بروکا واجد شرایط شرکت در پژوهش حاضر بودند. داده های بدست آمده از شرکت کنندگان با توجه به ملاحظات نظری موجود در این پژوهش بررسی و تحلیل شد. نتایج حاصل از تحلیل داده های زبانی شرکت کنندگان مبتلا به زبان پریشی بروکا نشان می دهد که بیشترین آسیب به فعل وارد شده است. علاوه بر این، در میان مقولات مورد بررسی بیشترین اختلال مربوط به مقوله های مطابقه و زمان بوده است. از آنجایی که میان میزان خطاهای دستوری مقوله¬های زمان و مطابقه اختلاف معنادار آماری¬ای وجود نداشت، می توان نتیجه گرفت که این یافته ی پژوهش همسو با برنامه ی کمینه¬گرای چامسکی می باشد که در آن این دو مقوله زیر یک گره واحد قرار می گیرند. از طرفی می¬توان گفت، این یافته مغایر با فرضیه تصریف دوجزئی است که در آن مقوله های زمان و مطابقه در درخت نحوی در دو فرافکن بیشینه و مستقل از یکدیگر قرار دارند. به طور کلی می توان گفت که مقوله¬های نقشی مطابقه، زمان، حالت وجه و نمود به ترتیب بیشترین آسیب را دیده اند و در قالب فرضیه ی هرس درختی شاید بتوان جایگاه این مقولات را در نمودار درختی نحوی بالاتر از سایر فرافکن ها دانست. همچنین، زمان مضارع اخباری و گذشته ساده نسبت به زمان¬های دیگر کمتر دچار اختلال شده اند که به دلیل سهولت ساخت این دو زمان است. می توان نتیجه گرفت که زمان های فعلی که در محاوره و گفتگو بیشتر استفاده می شوند، کمتر دستخوش آسیب می-شوند. یافته مهم دیگر این پژوهش این است که بیماران زبان پریش در کاربرد حرف اضافه نیز دچار اختلال شده اند که بیانگر این مسئله است که دسترسی به این مقوله نقشی نیز برای دستورپریش ها مشکل است.

با بررسی گفتار افراد سالم و زبان پریش در کاربرد عناصرزماندار و افزوده های وجهی از منظر فرانقش بینافردی هلیدی دریافتیم که تفاوت های زیادی در گفتار این دو گروه وجود دارد و عنصر زماندار گذشته ساده در افراد زبان پریش دستخوش آسیب کمتری شده است و کاربرد افزوده های وچهی هم در افراد سالم بیشتر از افراد زبان پریش می باشد.