چکیده: نقد تکوینی ، که در آن به نحوه شکل گیری و خلق اثر هنری پرداخته می شود ، یکی از جدید ترین شیوه های نقد است که از دهه 1970 م ، ابتدا در بررسی متون ادبی و پس از آن در عرصه های دیگر و رشته های هنری نیز مورد استفاده قرار گرفته اما هنوز در نقد عکس از آن استفاده نشده است. در این تحقیق ، امکان کاربرد نقد تکوینی در عکاسی مورد بررسی قرار گرفته است . برای این منظور، ابتدا این شیوه نقد و روش انجام آن بررسی شده و پس از آن معادل عناصر اصلی این روش نقد ، یعنی پیش متن ، پیرامتن ، پیشامتن ، متن نهایی و فرامتن ، با نگاهی به تحقیقات پیشین در زمینه ادبیات و هنرهای تجسّمی ، در عکاسی ، تعیین و روش کاربرد عملی نقد تکوینی در عکاسی طراحی و تبیین شده است. در مرحله دوم تحقیق نیز آثاری منتخب از عکاسان معاصر ایران در شاخه های گوناگون ، با روش نقد تکوینی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است . مهم ترین نتایج این پژوهش در دو دسته ارائه شده است ، اول : شناسایی و طبقه بندی گونه های مختلف پیشامتن ها در عکاسی ، مانند فیلم ، فایل عکس دیجیتال ، چاپ های آزمایشی و صفحات کنتاکت و شناخت ویژگی های آن ها در انواع عکاسی واقع گرا و واقع گریز و روش تحلیل تغییرات پیشامتنی ؛ دوم : سبک شناسی روش خلق عکاسان منتخب و نشان دادن تأثیرات پیرامتن های گوناگون بر سیر خلق عکس های منتخب از میان آثار آن ها و تعیین سودمندی های کاربرد نقد تکوینی در عکاسی . کلید واژه ها : نقد هنری ، عکاسی ، نقد تکوینی ، نقد عکس ، عکاسی ایران ، پیشامتن ، فرایند خلق .

ادبیات و هنر از دیرباز با یکدیگر پیوندی ناگسستنی داشته و این تعامل هرآینه سبب تعالی آثار ادبی و هنری شده است. یکی از نمونه های این تعامل که امروزه در ادبیات معاصر جهان شایسته ی توجه است، هم گرایی رمان و نقاشی است. بررسی رمان های هنری و نقش تصویر هنرمند در داستان نویسی معاصر، به خوبی نشان می دهد که برخی از رمان های فارسی و عربی از تأثیرات نقاشی شکل گرفته و زاده شده است. رمان چشم هایش به قلم بزرگ علوی و ذاکره الجسد اثر احلام مستغانمی که درباره ی زندگی نقاش و ارتباط او با مدلش نوشته شده اند، گویای این الهام هنری به شمار می¬روند. این پژوهش با هدف شناسایی مصادیق تأثیر نقاشی بر رمان نوشته شده است. پرسش بنیادین نگارنده در این پژوهش این است که در داستان نویسی معاصر فارسی و عربی چگونه از هنر نقاشی استفاده شده است؟ و دیگر آن که در دو رمان هنری چشم هایش و ذاکره الجسد این تأثیرپذیری در چه سطوحی انجام پذیرفته است؟ در این پژوهش تطبیقی که به روش تحلیل سبک شناسیِ متن انجام پذیرفته، سبک هر دو رمان در سه حوزه ی زبانی، ادبی و فکری بررسی شده و تأثیر نقاشی در هر سه سطح تبیین شده است. نویسندگان این رمان ها با اشاره به ابزارهای نقاشی و نام نقاشان مشهور و تابلوهایشان، بیان توصیف های قوی که در حد تجسم تصویر پیش می رود، سود جستن از مکاتب هنری در سبک نویسندگی و دیگر تمهیدات مشابه، کوشیده اند تا تأثیر هنر نقاشی را در خلق رمان نشان دهند. نویسندگان این دو رمان با استفاده از هنر نقاشی، تنها به تبیین آرا و اندیشه های خود در خصوص ادبیات و هنر اکتفا نکرده، بلکه به نقد اوضاع سیاسی و اجتماعی نیز روی آورده اند.