چکیده: محصولات دارویی اغلب حاوی ترکیبات آلی فرار (vocs) هستند که از بقایای مواد اولیه مورد استفاده در سنتز داروها ناشی میشوند. همچنین ممکن است در طی فرمولاسیون و یا با گذشت زمان ایجاد شده و یا در طول مدت نگهداری در ظروف مخصوصا? ظروف پلاستیکی وارد دارو شوند. از آنجا که این ترکیبات ارزش دارویی نداشته و بسیاری از آنها سمی هستند، لازم است که در پایان فرآیند تولید مواد دارویی، از آنها زدوده شوند. زدودن کامل آنها با روش های معمول کار مشکلی است، با این حال لازم است که مقادیر آنها تا حد مجاز کاهش یابد. با توجه به مقادیر در حد آثار این ترکیبات، نیاز به روش های تهیهی نمونه با ثابت تغلیظ بالا وجود دارد. میکرواستخراج مایع-مایع پخشی (dllme) از جمله روشهای میکرواستخراج نوین است که کاربرد فراوانی در استخراج انواع ترکیبات پیدا کرده است. این روش از حجمهای میکرولیتری از حلال استخراج کننده استفاده میکند. سادگی روش، سرعت بالا، حجمهای کم حلال و نمونه، هزینهی کم و فاکتور تغلیظ بالا برخی از مزایای آن هستند. مطالعه حاضر در چهار بخش انجام گرفته است. در بخش نخست روش میکرواستخراج مایع-مایع پخشی (dllme) برای استخراج و پیش تغلیظ n- متیل پیرولیدین (nmp) در داروی سفپیم بکار گرفته شد و اندازهگیری آن با سیستم کروماتوگرافی گازی با آشکارساز یونیزاسیون شعله ای (gc-fid) صورت گرفت. فاکتورهای موثر بر این روش از جمله نوع و حجم حلال های استخراجکننده و پخشکننده (حلال سفپیم)، مدت زمان استخراج، نوع و ph محلول و اثر نمک زنی، بهینهسازی شدند. کلروفرم بهعنوان حلال استخراجکننده انتخاب گردید. در این روش حلال بکار رفته در انحلال داروی سفپیم (مخلوط 12:88 درصد وزنی- وزنی از متانل و آب) بعنوان حلال پخشکننده در dllmeنیز ایفای نقش نمود. از nacl و محلول کربنات (با غلظت 5/0 مولار و 12=ph) بهترتیب برای نمکزنی و تنظیم phمحیط استخراج استفاده گردید. سفپیم حل شده در مخلوط آب و متانل بعد از افزایش کلروفرم در حد میکرولیتر به آن، توسط یک سرنگ با سرعت بدرون لوله حاوی محلول آبی تزریق گردید. بعد از سانتریفیوژ، بخشی از فاز آلی تجمع یافته در ته لوله جهت آنالیز به سیستم gc-fid وارد گردید. این روش برای اندازهگیری nmp در نمونه های مختلف داروی سفپیم بکار گرفته شد. روش حاضر محدوده خطی وسیع (850000- 20 میکروگرم بر لیتر در محلول)، با ضریب همبستگی 999/0، حد تشخیص و حد اندازه گیری پایین (بترتیب 4/6 و 2/21 میکروگرم بر لیتر در محلول و 200 و 600 میکروگرم بر کیلوگرم در سفپیم جامد) و دقت اندازه گیری مطلوب (%35/6) (برای شش بار تکرار در غلظت 170 میلی گرم بر لیتر) دارد و بعنوان روشی ساده، سریع، مفید و حساس میباشد. حد تشخیص این روش بسیار پایین تر از حد مجاز nmp در سفپیم می باشد. در بخش دوم ابداعی جدید در روش میکرواستخراج مایع- مایع پخشی صورت گرفت و از آن برای استخراج و پیش تغلیظ حلال های باقیمانده (rss) دسته 1 با gc-fid استفاده شد. بر خلاف dllme متداول، در این کار حلال های با نقطه جوش بالا [ n و n-دی متیل فرمامید (dmf) و 1و2-دی برومواتان] به ترتیب بعنوان حلال پخشکننده و استخراجکننده، جهت جلوگیری از همپوشانی پیکهای کروماتوگرافیکی حلال ها با پیک آنالیت هایی که زمان های بازداری کوتاهی دارند، انتخاب گردیدند. پارامترهای آنالیزی روش بررسی شد و پاسخ خطی خوب و محدوده خطی وسیع برای نمودارهای معیارگیری بدست آمدند. برای 500 میلی گرم از نمونه های مختلف دارویی، حد تشخیص بسیار پایینتر از حد مجاز آنها بود (11/0، 03/0، 05/0، 05/0و 006/0 میکروگرم بر گرم بترتیب برای تتراکلرید کربن، 1و1-دیکلرواتان، 1و2-دیکلرواتان، 1و1و1-تریکلرواتان و بنزن). در بخش سوم، نوع جدیدی از dllme برای استخراج استرهای فتالات در فرآورده های دارویی معرفی شد. در این روش برای نخستین بار از منتول بعنوان عامل استخراج کننده ی سبز استفاده گردید. منتول (در حد میلیگرم) در حلال پخشکننده حل و به محلول نمونه آبی قرار گرفته در لوله شیشه ای نازک و بلند، تزریق گردید (از قسمت تحتانی لوله که بصورت عمودی قرار گرفته است). قطرات ریز منتول تشکیل شده شروع به حرکت در امتداد لوله کرده و بههمراه خود آنالیت ها را استخراج کرده در کمتر از 5 دقیقه در سطح فاز آبی در بالای لوله جمع می شدند. منتول با رسیدن به سطح فاز آبی و در تماس با هوا منجمد شده و پس از جمع آوری، در چند میکرولیتر استون حل و 1 میکرولیتر از آن جهت آنالیز به gc-fid تزریق گردید. پنج استر فتالات تحت شرایط بهینه شده پاسخ های خطی خوب با ضریب همبستگی های بالاتر از 996/0، محدوده خطی وسیع (10000-10 میکروگرم بر لیتر) و حد تشخیص های بین 8-1 میکروگرم بر لیتر نشان دادند. این روش برای چند نمونه دارویی بکار گرفته شد و نتایج حاصل با کارهای انجام گرفته ی قبلی مقایسه گردید. این روش از حلال های استخراج کننده مضر مانند حلال های کلره استفاده نمی کند و نیاز به سانتریفیوژ کردن نیست لذا بسیار ساده و سریع می باشد. در نهایت در بخش چهارم این کار پژوهشی، برای اولین بار حلال های آلی بکار رفته در سنتز داروها جهت شناسایی و اندازه گیری شش هیدروکربن آروماتیک چندحلقه ای (pahs) در آنها با روش dllme با همزدن با ورتکس (vdllme) و با استفاده از حلال های سبکتر از آب دنبال شده با کروماتوگرافی گازی با دتکتور اسپکترومتر جرمی (gc-ms) مورد بررسی قرار گرفتند. بعد از بهینهسازی شرایط حاکم بر استخراج، آنالیت ها راندمان استخراج بسیار خوب با فاکتورهای تغلیظ بین 250- 190 را نشان دادند. همچنین محدوده خطی وسیع 10000-05/0 میکروگرم بر لیتر با ضرایب همبستگی 9982/0-9839/0 و حدود تشخیص و اندازه گیری به ترتیب بین 15-9 و 46-30 نانوگرم بر لیتر با تکرار پذیری مطلوب )6 =%, n 6/1 >(rsd حاصل گردیدند. چند حلال آلی که استفاده زیادی در صنعت دارویی دارند مانند متانل، استونیتریل، ایزوپروپانل و تتراهیدروفوران جهت استخراج، پیش تغلیظ و اندازه گیری آنالیت های مذکور مورد بررسی قرار گرفتند.