نام پژوهشگر: سیده زهرا امینی
سیده زهرا امینی حسن ابراهیمی
شناختِ عقلانیت از منظر نهجالبلاغه، معرفتی در راستای شناسایی عقل از دیدگاه قرآن کریم و زمینهساز بهرهمندی صحیح، از این عطیه ارزشمند الهی است. چنین بهرهوری از عقل، روشنگر راه رستگاری از گمراهی و یاریگرِ انسان در طی مسیر الیالله خواهد بود. مطالعه و تحلیلِ معانی، مراتب، آثار، آفات، جایگاه و نقش عقل لازمه بهرهمندی صحیح از این حجتِ الهی است. کسب چنین معرفتی با دامنه بیان شده، ضرورتِ بهرهگیری از قرآن کریم و دیگر منابع معتبر دینی را مطرح میکند. منابعی که حاوی سخنان رسول گرامی اسلام، وصی ایشان و دیگر ائمه معصوم باشد. در این راستا، کتاب گرانسنگ نهجالبلاغه یکی از غنیترین منابع، جهتِ دستیابی به کلام امیر سخن، علی(ع) است. سخنان امیر مومنان در این کتاب، همراه با سخنان شارحین نهجالبلاغه، مهمترین منابع این پژوهش هستند. ساماندهی این رساله بر اساس فرضیاتِ زیر طراحی شده است: در نهجالبلاغه، تقسیمات و مراتبی برای عقل و عقلانیت مانند مطبوع و مسموع، معاش و معاد، وعایه و رعایه، پنهان و غائب، کامل و ناقص،... مشاهده یا برداشت میشود که میتوان همه این تقسیمات و مراتب را در دو قسمِ عقل نظری و عقل عملی گنجاند. از منظر نهجالبلاغه، گرانبهاترین گوهر و ثروت آدمی عقل است و عقلانیت سبب دستیابی به شناخت حقیقی و عامل نجات انسان از اسارتِ هوای نفس و دنیاپرستی است. در نتیجه، عقلانیت از منظر نهجالبلاغه، دارای جایگاه ارزشمندی در هدایت انسان و شناخت پروردگار بوده و نقش موثری در کسب مواعظ انبیا و اجرای احکام الهی دارد. از منظر نهجالبلاغه عقلانیت سبب بروز آثاری مانند هوشیاری، ژرفاندیشی، پندپذیری، نگهداری و بهرهمندی از تجربهها، نظم در امور، مسئولیتپذیری، ... در زندگی فردی و اجتماعیِ انسان میشود. در نهجالبلاغه، لغزشگاههایی مانند هوی نفس، آرزوهای دراز، ترک جهاد، غرور و خودپسندی، طمع، شوخی و مزاح گناهآلود، ... آفات عقل و عقلانیت معرفی شدهاند. معنای لغوی عقل مانند حفظ و نگهداری و معنای اصطلاحی آن مانند قوه تشخیص و تعاریفی برگرفته از خواص عقل، در نهجالبلاغه مشاهده میشود. فصل اول این رساله، به این معانی همراه با تعاریف متکلمین و فلاسفه از عقل اختصاص یافته است. در فصل دوّم، مراتب و اقسام عقلانیت با بررسی اقسام و مراتب عقل مانند وعایه(و رعایه) و روایه، مطبوع و مسموع، معاش و معاد، کامل و ناقص، حاضر و پنهان، عدلگرا، .... مورد بحث قرار گرفته است. در فصل سوم، جایگاه عقل در هدایت انسان و نحوه راهیابی به عقلانیت مورد کاوش قرار میگیرد. فصل چهارم به آثار عقلانیت در زندگی فردی و اجتماعی انسان از منظر نهجالبلاغه تخصیص یافته است. برای بررسی این امر در حیطه زندگی فردیِ بشر، آثار عقل در بعد عبادی، تربیت اخلاقی، تأمین معاش و آسایش وی و برای کاوش این امر در زندگی اجتماعی انسان، این آثار در آداب معاشرت و برخوردهای اجتماعی و مبحثِ موضعگیریهای سیاسی بررسی شده است. در فصل پنجم آفات عقلانیت یعنی هوی نفس، دنیاپرستی، آرزوهای دراز، ترک جهاد، غرور و خودپسندی،.. و همچنین نحو? حفظ و زنده نگاهداشتن عقل بررسی شده است. مهمترین نتایج و نظریههای حاصل از این پژوهش عبارتست از: هر یک از معانی عقل مانند عاقبت اندیشی، عدل،...، رفتار و عملکرد صحیحی را برای انسان تبیین میکند. هر یک از اقسام و مراتب عقل مانند عقول حاضر و پنهان، حامل دو پیام است. پیام اول، حکمتی است که در معنای آنها نهفته است و پیام دوم، دیدگاه و بینش مسبب تقسیمات است که به مخاطب منتقل میشود. عقل از منظر نهج البلاغه دارای جایگاه ارزشمندی در هدایت انسان و شناخت پروردگار است. این حجت درون، همچنین نقش موثری در درک مواعظ پیامبران و اجرای احکام الهی دارد. پوشاندن عیوب اخلاقی، از بین بردن هوی نفس، پندپذیری از موعظهها، تأمین معاش از نتایج و آثارِ مهم عقل در زندگی فردی آدمی است. مشورت با دیگران، حفظ اسرار، حلم و بردباری، عدالت، اعتدال در عمل، دوراندیشی از مهمترین آثار و نتایج عقل در زندگی اجتماعی بشر است. حفظ اسلام، دفع فتنه و شبهه و تردید و خرافات، تغییر نظام فاسد از مهمترین آثار و نتایجِ عقل در موضعگیریهای سیاسی، اجتماعی افراد یک جامعه است.