کنترل ساخت و ساز های شهری جهت توسعه متوازن و بهینه شهر و به طور عمده از طریق ضوابط و مقررات ساخت و ساز شهری صورت می گیرد. عدم اجرای بسیاری از ضوابط و احکام مذکور، مدیریت شهری را به اقدامات گوناگون نظیر کنترل مستمر ساخت و سازها، تعیین ضمانت های اجرایی قانونی برای رعایت ضوابط و مقررات و اخذ جریمه واداشته است. اما با وجود اقدامات کنترلی مدیریت شهری و خصوصا شهرداری تهران که مرجع قانونی اجرای ضوابط و مقررات ساختمانی و نظارت بر ساخت و سازهای شهری است، سالانه موارد قابل توجهی از تخلفات ساختمانی در شهر تهران گزارش می گردد. علیرغم اینکه بر مبنای تحقیقات و تجربیات جدید، رعایت ضوابط و مقررات ساخت و ساز شهری نتوانسته است در برقراری کیفیت مناسب زندگی در شهر مفید باشد، تبعات جدی تخلفات ساختمانی و آسیبی که عدم رعایت ضوابط ساخت و ساز شهری به شهر ، شهروندان و کیفیت زندگی در شهر وارد می سازد، آشکار و غیر قابل چشم پوشی است. علاوه بر آن دشوار بودن برخورد با تخلف ساختمانی اتفاق افتاده خصوصا در جوامعی با خصوصیات اجتماعی-فرهنگی نظیر شهر تهران، اتخاذ راهکارهای مناسب در پیشگیری از وقوع تخلفات ساختمانی را ضروری می سازد. مهم ترین گامی که برای پیشگیری از وقوع تخلفات ساختمانی می توان برداشت، شناخت علل وقوع تخلف ساختمانی و تلاش برای کاهش زمینه های ارتکاب تخلف ساختمان است. این پژوهش هدف خود را در شناخت علت های اجتماعی-اقتصادی تخلف و نقش الگوهای فضایی-مکانی حاکم بر شهر تهران (مناطق 1 تا 20) در بروز تخلفات ساختمانی قرار داده است. با استفاده از روش های تحلیل فضایی و تحلیل های آماری همبستگی و تحلیل مسیر، وابستگی بین الگوهای فضایی-مکانی شهر تهران شامل خصیصه های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی مناطق مختلف شهر و تخلفات ساختمانی، ثابت شده و نقش هر یک از عوامل و نحوه تاثیر آنها بر تخلفات تغییر کاربری و تخلف احداث بنای مازاد بر تراکم مجاز ، کاهنده یا فزاینده بودن آنها بدست آمد. نتایج بدست آمده نشان داد که مهم ترین عوامل فضایی موثر بر تخلف تغییر کاربری، مساحت کاربری اداری (نظام کاربری زمین) و قیمت اجاره زمین( عامل اقتصادی) و بر تخلف مازاد تراکم مساحت کاربری مسکونی(نظام کاربری زمین) و زیر بنای مسکونی( مورفولوژی) هستند. هم چنین مهم ترین انگیزه های تخلف تغییر کاربری براساس تحلیل کیفی انجام شده، سطح درآمد و در مورد تخلف مازاد تراکم، سطح تحصیلات مسئول ساختمان بوده است.