گندم یکی از مناسب ترین گیاهانی است که می تواند در مزارع دیم کم بازده و در زمان بروز تنش خشکی کشت وکار شود و بر این اساس شناخت بیشتری از تنوع مقاومت ارقام گندم در مقابل خشکی و نقش عوامل مختلف در افزایش مقاومت گیاه به این تنش مورد نیاز است. در آزمایش اول، دمای پوشش گیاهی 108 رقم گندم با 48 رقم دابل هاپلوئید تحت شرایط تنش آبی مزرعه مقایسه شد. تنش آب در مزرعه تفاوت زیادی را بر دمای پوشش گیاهی ارقام گندم گذاشت به طوری که این تفاوت برای نشان دادن تنش کافی بود. تفاوت دمای پوشش گیاهی بین 48 رقم دابل پاپلوئید گندم بسیار اندک بوده ولی بین 108 رقم تفاوت دمایی بیشتری مشاهده شد. نتایج نشان داد که دمای پوشش گیاهی، شاخص مطمئنی برای نشان دادن تغییرات دمایی پوشش گیاهی گندم بوده و بنابراین دمانگار مادون قرمز می تواند به عنوان ابزار تصویری برای نمایش دادن دمای برگ یا پوشش گیاهی، تحت شرایط کمبود آب در مزرعه مورد استفاده قرار گرفته و انتخاب ارقام متحمل به خشکی با استفاده از دمای پوشش گیاهی در رابطه با تغییرات تنش آب خاک می تواند مورد بحث قرار گیرد. آزمایش دوم به منظور بررسی تنش خشکی بر صفت های فیزیولوژیک و مورفولوژیک تعدادی از ژنوتیپ های مهم و شناخته شده گندم، در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر در شهرستان کرج انجام گردید. تیمارهای آزمایش شامل شش رقم گندم سرداری، کویر، وریناک (به عنوان ارقام مقاوم) و قدس، مرودشت و تجن(به عنوان ارقام حساس) بودند و تنش خشکی از طریق قطع آبیاری در مرحله گلدهی صورت گرفت. نتایج آزمایش نشان داد که میزان پتاسیم و سدیم، محتوای نسبی آب، دمای پوشش گیاهی، هدایت روزنه ای و میزان کلروفیل ارقام مقاوم و حساس با یکدیگر تفاوت داشت و بنابراین می توان از آن ها برای انتخاب ارقام متحمل به خشکی استفاده نمود. آزمایش سوم بصورت فاکتوریل در قالب بلوک کامل تصادفی در سه تکرار در گلخانه انجام گرفت و تیمارهای آزمایشی عبارت بودند از تنش خشکی (شاهد، قطع آبیاری در زمان به ساقه رفتن، قطع آبیاری در زمان به سنبله رفتن و قطع آبیاری در هر دو مرحله) و ارقام گندم (سرداری، کویر، وریناک، قدس، مرودشت و تجن). نتایج آزمایش نشان داد که میزان کلروفیل، کاراتنویید و فلورسانس کلروفیل ارقام مقاوم و حساس با یکدیگر تفاوت داشت و بنابراین می توان از آن ها برای انتخاب ارقام متحمل به خشکی استفاده نمود. مطالعات آزمایشگاهی بصورت فاکتوریل در قالب بلوک کامل تصادفی در سه تکرار در آزمایشگاه موسسه نهال و بذر کرج انجام گرفت. تیمارهای آزمایشی عبارت بودند تنش خشکی(سطوح پلی اتیلن گلایکول 0، 45/0-، 77/0-، 03/1- و 44/1-) و ارقام گندم (سرداری، کویر، وریناک، قدس، مرودشت و تجن). نتایج مطالعات آزمایشگاهی در مورد صفات جوانه زنی نشان داد که تنش خشکی کلیه ی صفات مورد بررسی شامل سرعت و درصد جوانه زنی، طول ریشه چه و ساقه چه، وزن خشک گیاهچه و نسبت وزن خشک ریشه چه به ساقه چه را به طور معنی داری تحت تأثیر قرار داد . نتایج آزمایش نشان داد که، رقم تجن در شرایط تنش شدید (44/1-) وکویر در شرایط تنش متوسط(77/0-) مقاوم ترین ارقام به تنش خشکی، و رقم سرداری بیشترین حساسیت را به تنش خشکی نشان داد.

چکیده: گندم مهم ترین گیاه زراعی است که بخش عمده تولید کالری وپروتئین مورد نیاز مردم جهان را تأمین می کند. امروزه رسیدن به ظرفیت واقعی تولید گیاهان زراعی به دلیل دخالت عوامل محدود کننده آسان نیست. بخش قابل توجهی از سطح اراضی کشاورزی در معرض شور شدن قرار دارند. ارقام بومی و لاین های برخاسته از آنها منابع با ارزشی به شمار می آیند. شناسایی و استفاده از این ذخایر ژنتیکی تنها راه جبران کاهش عملکرد گندم های زراعی تحت این شرایط می باشد. بنابراین ارزیابی گندم های بومی و انتخاب آنها می تواند در شناخت ژنوتیپ های مقاوم به شوری بسیار موثر واقع شود. در این تحقیق روش های ارزیابی تحمل به شوری آزمایشگاهی، گلخانه ای و مزرعه ای بوده اند. ارزیابی های مزرعه ای در قالب دو آزمایش انجام شد که در ابتدا دمای کانوپی 108 رقم بومی و اصلاح شده رایج کشور به همراه 48 رقم دابل هاپلوئید با استفاده از دوربین مادون قرمز مورد ارزیابی قرار گرفتند. بررسی تصاویر به دست آمده از دوربین مادون قرمز نشان داد که بین ارقام مقاوم و حساس به شوری تفاوت وجود داشت و به طور کلی ژنوتیپ های مقاوم به شوری دمای کانوپی بالاتری را نسبت به ژنوتیپ های حساس نشان دادند. این نتایج نشان داد که دمای کانوپی شاخص مطمئنی برای ارزیابی تحمل به تنش ارقام بوده و نقش مهمی را در یافتن اساس فیزیولوژیکی عملکرد دانه گندم ایفا می کند. در آزمایش دوم 3 رقم گندم به نام های بم، اکبری و سیستان در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار و در دو مکان مزرعه کرج و مزرعه تحقیقاتی میلشبار اردکان یزد مورد آزمایش قرار گرفتند. این آزمایش به منظور تکمیل نتایج آزمایش های دیگر و مقایسه ارقام بااعمال تنش شوری در مزرعه انجام گرفت و مشاهده شد که برای تمامی صفات اندازه گیری شده جز صفت میزان کلروفیل بین محیط مطلوب (بدون تنش) و دارای تنش، اختلافات معنی داری وجود داشته است که نمایانگر تفاوت بین سطوح شوری و امکان گزینش ارقام با توجه به صفات مذکور بوده است. آزمایش گلخانه ای به صورت فاکتوریل بر پایه طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار انجام گرفت. عامل شوری در سه سطح شامل شوری 0، 8 و 12 دسی زیمنس و عامل رقم با شش رقم گندم در نظر گرفته شد. نتایج نشان داد که شوری بر ارتفاع گیاه، وزن خشک اندام هوایی، اجزای عملکرد، وزن هزار دانه، محتوای نسبی آب، میزان کلروفیل، میزان عناصر و میزان فلورسانس کلروفیل اثر معنی داری داشت ولی بر عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت تاثیری نداشت. آزمایش جوانه زنی نیز به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی با سه تکرار انجام شد. عوامل آزمایش شامل شوری در سطوح صفر، 45/0- ، 77/0- ، 03/1- و 44/1- مگاپاسکال و شش رقم گندم بودند. پس از گذشت 8 روز صفاتی نظیر طول ریشه چه، طول ساقه چه، وزن خشک ریشه چه، وزن خشک ساقه چه، درصد جوانه زنی و متوسط زمان جوانه زنی در تیمارهای مختلف اندازه گیری شد. نتایج این آزمایش نشان داد که رقم بم در شوری متوسط و رقم سیستان در شرایط تنش شدید تحمل بیشتری نسبت به سایر ارقام از خود نشان دادند و رقم قدس حساس ترین رقم از نظر صفات اندازه گیری شده بود. در کل می توان چنین نتیجه گیری کرد که با اعمال شوری در غلظت-های مختلف و با مشاهده تفاوت معنی دار صفات و بررسی پارامترهای مختلف ارقام در تحمل این تنش می توان برنامه های اصلاحی را با دقت بیشتری جهت بهبود صفات کمی و کیفی ارقام انتخاب شده اجرا نمود. به این ترتیب از حجم زیاد کار و مواد آزمایشی که عملیات گسترده زراعی و اصلاحی را می طلبد، کاسته می شود.