کندوکاو در فقه و جلو ه ها و جوانب آن، امری بسیار مهم و حساس ا ست و با آنکه در نگاه نخست چنین به نظر م ی رسد که این علم، امری فردی و مربوط به احکام عملیِ فردی و حداکثر، جمعی است که پیروان آن به صورت محدود به رعایت و اجرای برخی مناسک نیایشی و پرستشی م ی پردازن د. ام ا، واقعیت و حقیقت آن است که روند حضور و گسترش یا انحطاط ف قه در یک جامعه، به صورت واضح و مستقیم نشا ن دهنده ی روح یا روحی هی قانون گرایی و مسئولیت پذیری اهل آن جامعه است. لذا پیش از آنکه امری فردی باشد که هست، در عین حال، و بیش از آن، امری جمعی و اجتماعی اس ت و مسلئل فردی آن نیز از نظر اجتماعی و تأثیری که بر جا معه م ی گذارد، قابل بررسی اس ت. به علاوه، بحث از سیر تحولات تاریخی فقه، صرفاً به معنای بررسی یک امرِ تاریخیِ سپری شده نیس ت. بلکه، بیش از آن تلاش برای دستیابی به ریش ه ی بسیاری از رفتارها و هنجارهای اجتماعیِ کنونی یک جامعه است که ب ی تردید ریشه در گذشت هی آن دارد. بنابراین، نوشتار حاضر، بیش از آنکه تلاشی برای بازنمایی رخدادهای خاص تاریخی باشد، م ی کوشد نشان دهد که چگونه سیر تحولات اجتماعی، به معنای فراخ و گسترد ه ی آن، م ی تواند روحی ه ی قانون گرایی و قانون پذیری مردم را تقویت یا تضعیف کند. در دور ه ی مورد بحث در این نوشتار، درست این واقعیت به صورت صریح و نهفته نشان داده م یشود که پس از فتح ایران به دست مسلمانان، نظام قدیمِ سیاسی اجتماعی ایران فروپاشید و نظام جدیدی جایگزین آن شد. اما در دوره ی مورد بحث این نوشتار، نظام سیاسی اجتماعی ایران، به گونه ای خاص، استقلال مجدد م ی یابد و در راستای این امر، نوعی نظام قانو نگذاریِ جدید سر برمی آورد که بیش از هر چیز در نحو هی تعامل با فقها، و به صورت روشن تر، در فعالیت های فقها، اعم از، یادگیری، آموزش، تدریس، تألیف، و پرورش شاگردان مستعد، است. بنابراین، پژوهش حاضر، بیش از آنکه رویکردی تاری خ گرایانه و رو به گذشته داشته باشد، بیشتر توصیف بنیادهای قانو ن گرایی و قانو نسازی در دور هی مورد بحث است و علاوه بر آن نحو هی همزیستی میان مذاهب مختلف فقهی، که در اصل به معنای طی ف های حاکم بر سرنوشتِ حقوقی و قانون گذار جامعه اند، نمایان می شود. واضح است که چنین پژوهشی ذاتاً امری مربوط به گذشته نیست و امروز هم می تواند در بسیاری از امور، راهگشا و گره گشا باشد.