چکیده دیوان شاعران پارسی گوی بخصوص شاعران قرن ششم سرشار از آگاهی های گوناگون در زمینه ی دانش های مختلف از جمله: طب، نجوم، ریاضیات، منطق و...است و شعر انوری شاعر بزرگ قرن ششم و نماینده ی بلامنازع سبک بینابین از این نظر بسیارغنی و پربار است. او در دیوان خود برای بیان عقاید، باورها، سنت ها و احوال و افکار مردمان عصر خود از انواع اشارت بهره جسته است و تلمیحات او بیانگر آگاهی او نسبت به قرآن، احادیث، داستان-های پیامبران، اساطیر ایرانی و شخصیتهای ملی و... می باشد. که در اشعارش توانسته است به خوبی از آنها استفاده کند، به گونه ای که از لابه لای آنها می توان به بسیاری از نکات و دقایق علمی، ادبی، اجتماعی و طرز زندگی و عادات و رسوم و تخیلات و اندیشه های مردمان عصر او آگاهی حاصل کرد. پس از مطالعه ی دیوان انوری اشارات و تلمیحات آن به دقت استخراج و به صورت فرهنگ واره ای تدوین گردید درضمن با مراجعه به منابع مربوط شرح و توضیح لازم برای هر یک از عناصر مورد نظر آورده شد. کلید واژه: دیوان انوری، اشارات، تلمیحات

بدون تردید هاتف اصفهانی یکی از مشهورترین شاعران دوره بازگشت ادبی در عصرهای افشاریه و زندیه است. متأسفانه مقام شعر و شاعری او چنان که باید و شاید شناخته نشده است. عقاید و افکار متنوّع او، توجّه به صورخیال، مزیّن ساختن اشعارش به آرایه های گوناگون لفظی و معنوی بویژه بهره گیری او از آیات قرآن و احادیث، اسطوره های مذهبی و ملّی، استعمال اوزان متناسب با افکار عاشقانه و عارفانه و توجّه بیش از اندازه به عشق و عاشقی از ویژگی-های شعری اوست. او مانند هر شاعر خلاّق از همه امکانات و ظرفیّت های شعری بهره گرفته و هزاران نکته باریک تر از مو را به کار بسته است تا سخن خود را به بالاترین درجه اثرگذاری برساند. بحث درباره سبک و زبان شعری هاتف، عقاید و اندیشه های مختلفش، بدیع، بیان، عروض، قافیه، ردیف و .... از نکات قابل تأمّل و پژوهش در دیوان وی می-باشد. با پژوهش در دقایق سبکی و زبانی هاتف این نتیجه به دست می آید که هاتف در سرودن قصیده از شاعران سبک خراسانی و عراقی بویژه فرّخی و خاقانی استقبال کرده و در غزل پیرو شاعران سبک عراقی، بویژه سعدی و حافظ بوده و در سرودن ترجیع بند معروفش، از شاعران صاحب ترجیع بند متأثِّر گشته است. وی به هر دو زبان فارسی و عربی شعر سروده است که قصاید عربی او نیز گذشته از تبحّر، از تسلّط او بر زبان و ادب عرب حکایت می کند. این پایان نامه در سه فصل تنظیم شده است. در فصل اول ضمن معرفی جامع هاتف، اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر وی، ویژگی های شعر دوره بازگشت، سبک شخصی هاتف، تأثیرپذیری از شاعران گذشته و مجابات او با همعصرانش بررسی شده است. در فصل دوم نیز، تلمیحات دیوان وی در چهار بخش قرآنی، مربوط به حدیث، تاریخی و اساطیری مورد پژوهش قرار گرفته است. همچنین در فصل سوم جنبه های ادبی و موسیقائی دیوان هاتف در پنج بخش بدیع، بیان، عروض، قافیه و ردیف مورد بررسی قرار گرفته و نشان داده شده است که وی چگونه با مهارت و هنر خود توانسته است، علاوه بر ایجاد تنوّع، بر غنای موسیقی اشعارش بیفزاید.

دوره بازگشت ادبی، تقریباً از سقوط صفویّه آغاز شده و تا ظهور مشروطه ادامه داشته است. یکی از مشهورترین شاعران و پیش آهنگان این دوره ادبی، مشتاق اصفهانی است. اگرچه او در میان هم عصرانش از مقام ادبی ویژه ای برخوردار بوده امّا تا کنون اشعار وی مورد نقد و بررسی شایسته ای قرار نگرفته است. در این پژوهش ضمن تبیین اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوره مشتاق، سعی بر آن است تا مختصّات زبانی، فکری و ادبی اشعار این شاعر بررسی شود. اگرچه مشتاق در نزدیک کردن زبان خویش به کلام قدما، تلاش فراوان نموده است امّا عواملی چون تفاوت جامعه و زمان وی با روزگار پیشینیان، به عنوان مانعی، از توفیق کامل او در این زمینه جلوگیری کرده است. مختصّات فکری مشتاق در عارفانه ها، عاشقانه ها، مدیحه ها، شکوائیّه ها و تلمیحات وی به چشم می خورد. او در بسیاری از اشعار خود اندیشه های سعدی و حافظ را در نظر گرفته و آن ها را با تفکّرات شیعی خویش آمیخته است. در سطح ادبی این دیوان، کاربرد انواع قالب های شعری، تسلّط مشتاق را در این زمینه آشکار می کند. بر این اساس می توان غزلیّات او را که به تقلید از شاعران سبک عراقی سروده شده و رباعیّات وی را که از خیّام تأثیر پذیرفته است، از دلنشین ترین قالب های شعری این شاعر به شمار آورد. مشتاق به هدف آرایش و تأثیرگذاری سخن خود، انواع صنایع لفظی به ویژه تکرار و همچنین آرایه های معنوی، نظیر حسن تعلیل، ایهام و لفّ و نشر را به کار برده است. در اشعار وی از میان شاخه های علم بیان، تشبیه و استعاره کاربرد بیشتر و موفّق تری دارند. او غالباً با گزینش ماهرانه انواع اوزان عروضی، قافیه ها و ردیف های مناسب و متنوّع، در زیبایی موسیقایی اشعار خود موفّق عمل کرده است.

ادبای پیشین ما توجه ویژه ای به مسائل اجتماعی مبذول داشته اند و هر کدام گوشه هایی از فرهنگ مردم را در آثار خود منعکس کرده اند؛ به گونه ای که آثار ادبی را می توان آیینه فرهنگ و تمدن و آداب و رسوم مردم در طول اعصار و قرون دانست. از جمله این متون، در قرن هشتم هجری، مثنوی های خواجوی کرمانی است. خواجو در این مثنوی ها، زندگی اجتماعی زمانش را در ضمن تخیلات شگرف شاعرانه منعکس کرده و از طرز معیشت مردم سخن گفته است. نیازهای اولیه زندگی، نظیر انواع پوشاک و خوراک و مسکن در شعر او معرفی شده و نحوه زندگی مردم- اعم از زندگی درباری و زندگی مردم عادی- از دید وی پنهان نمانده است. خواجو از انواع بازی ها و سرگرمی های رایج در عصر خود و باورهای عامیانه سخن به میان آورده و مشاغل را به بهترین نحو معرفی کرده است. ادیان و اقوام گوناگون و ویژگی های آن ها را در شعر خود گنجانده و از نجوم و ستاره شناسی و باورهای قدما در مورد اجرام آسمانی و از علم طب و انواع بیماری ها و داروها مطالبی درخور اعتنا ارائه کرده است. موسیقی و آلات آن را معرفی نموده و به انواع مجازات و شکنجه ها و ابزارهای آن اشاره کرده است؛ در واقع می توان خلاصه ای از حیات اجتماعی و آداب و رسوم مردم ایران در قرن هشتم هجری را در مثنوی های خواجو به بهترین نحو مشاهده کرد.

بدیهه سرایی، گونه ای از سخنوری است که در آن، شاعر یا خطیب بدون فرصت کافی برای تفکر، شعر یا خطابه ای را مطابق معیارها و موازین رایج و مقبول ادبی ایراد کند. هرچند نمونه هایی از اشعار تعلیمی و عاشقانه در اشعار بدیهه یافت می شود، رنگ غالب این دسته از اشعار، مدح است و به همین دلیل شعر بدیهه از فروع ادبیات غنائی محسوب می گردد. از تحقیقات صورت گرفته می توان استنباط نمود که اصلی ترین جایگاه و حامی بدیهه سرایی، دربارها و بارگاه حکومت ها و به ویژه دربار سامانیان، غزنویان، سلجوقیان، تیموریان، سلاطین گورکانی هند و قاجاریان بوده است.