چندین گونه یاسمن وحشی و یا زیرکشت در مناطق مختلف ایران وجود دارند و از وضعیت ژنتیکی آن ها اطلاعی در دسترس نیست. از این رو، تنوع ژنتیکی میان 53 نژادگان از 8 گونه یاسمن شامل 8 نژادگان از گونه j. grandiflorum l.، 11 نژادگان از j. officinale l.، 9 نژادگان از j. perimulinum hemsl.، 4 نژادگان از j. nudiflorum lindl.، 4 نژادگان از j. azoricum l.، 3 نژادگان از j. humile l.، 2 نژادگان از j. fruticans l. و 10 نژادگان از رازقی j. sambac (l.) ait (2 نژادگان با گل کم پر، 4 نژادگان با گل نیمه پرپر و 4 نژادگان با گل پرپر)، جمع¬آوری شده از مناطق مختلف ایران، با استفاده از نشانگرهای issr و ریخت شناسانه و ترکیب های فرار، ارزیابی شدند. با کاربرد 21 نشانگر issr، 981 نوار در اندازه های گوناگون حاصل شد و میانگین درصد چندشکلی 64/90% بود. بیشترین مقدار قدرت تصمیم گیری (rp)، محتوای اطلاعات چند شکل (pic) و شاخص نشانگری (mi) به ترتیب 55/21، 35/0 و 42/14 برای نشانگرهای 3، 4 و 3 بود. گروه بندی بر اساس نشانگرهای issr نشان داد که 53 نژادگان به دو گروه بزرگ تقسیم شدند. اولین گروه شامل دو زیرگروه a (شامل j. grandiflorum، j. officinale و j. azoricum) و b (شامل سه شکل j. sambac. کم پر، نیمه پرپر و پرپر) بود. گروه دوم نیز شامل دو زیرگروه c (شامل j. primulinum.، j. humile و j. nudiflorum) و d (شامل j. fruticans) بود. در سطح گونه، بیشترین درصد چندشکلی (05/34%)، شمار آلل های موثر (16/1)، شاخص شانون (151/0) و گوناگونی ژنتیکی نئی (098/0) در j. officinale مشاهده شد. کمترین درصد چندشکلی (011/0)، شمار آلل های موثر (009/1)، شاخص شانون (007/0) و گوناگونی ژنتیکی نئی (005/0) در j. nudiflorum مشاهده شد. بر اساس ماتریس تشابه ژنتیکی نااریب دوبه دو نئی بین گونه های یاسمن، بیشترین شباهت (85/0) بین j. officinale و j. azoricumو کمترین شباهت (69/0) بین j. grandiflorum و j. perimulinum مشاهده شد. بر اساس واکاوی واریانس مولکولی، مقدار گوناگونی های بین 8 جمعیت 83% بود. این پژوهش نشان داد که نشانگر issr ابزار مفیدی برای بررسی گوناگونی ژنگانی یاسمن ها و ردیابی ارتباط جمعیت های آن ها می باشد. گروه بندی براساس نشانگرهای ریخت شناسانه تا حد زیادی با نشانگرهای مولکولی شباهت داشت. در این گروه بندی، نژادگان ها در دو گروه بزرگ قرار گرفتند؛ گروه a: شامل نژادگان های گونه j. sambac بود که بر خلاف نشانگرهای مولکولی، نژادگان های کم پر و نیمه پرپر با هم قرار گرفتند (در خوشه بندی براساس نشانگرهای مولکولی نژادگان های پرپر و نیمه پرپر با هم قرار گرفتند). گروه b: شامل دو زیرگروه: b1 با نژادگان های گونه های j. nudiflorum، j. primulinum ، j. fruticans و j. humileو زیرگروه b2 با نژادگان های گونه های j. grandiflorum، j. officinale و j. azoricum. نتیجه واکاوی خوشه ای بر اساس مجموع نشانگرهای ریخت شناسانه و issr، به طور کامل شبیه گروه بندی نژادگان ها بر اساس نشانگرهای issr بود. در واکاوی ترکیب های فرار حاصل از استخراج به روش headspace trapping (ht) در گل های 6 گونه یا رقم معطر 53 ترکیب فرار به دست آمد که بیشترین شمار ترکیب در j. sambac ‘single’ و کمترین ترکیب در j. grandiflorum به دست آمد. در رازقی کم پر و نیمه پرپر به ترتیب 88/55 و 25/56 % ترکیب ها از گروه ترپنوئیدها و سپس مشتقات بنزنی (35/32 و 25/31 %) بودند. در رازقی پرپر، j. grandiflorum، j. officinale و j. azoricum بیشترین ترکیب ها مربوط به گروه بنزنوئیدها بود (به ترتیب 75/43، 40، 06/47 و 29/35 %). در گروه بندی بر اساس ترکیب های فرار به دست آمده از ht، j. azoricum در یک گروه (a) و سایر گونه ها در گروه دیگر (b) قرار گرفتند. گروه b شامل دو زیرگروه بود که زیرگروه b1 شامل j. officinale l. و زیرگروه b2 شامل j. grandiflorum و رقم های رازقی بود. در زیرگروه b2 رازقی پر پر از رازقی های کم پر و نیمه پر پر جدا شد و با j. grandiflorum کنار هم قرار گرفتند. گروه بندی بر اساس مجموع نشانگرهای issr، ویژگی های ریخت شناسانه و ترکیب های فراربه دست آمده از ht نشان داد که رقم های یاس رازقی از سایر گونه ها جدا بوده و شباهت ژنتیکی رازقی پرپر و نیمه پرپر بیشتر است. همچنین، نشان دهنده نزدیک بودن رابطه ژنتیکی بین j. grandiflorum و j. officinale بود. در بررسی روش های مختلف استخراج ht، sfe و استخراج با حلال هگزان در j. officinale عمده ترکیب های به دست آمده در روش حلال از دسته آلکن های آلیفاتیک بود در حالی که در روش های sfe و ht عمده ترکیب ها از گروه بنزنوئیدها و ترپن ها بودند. در j. officinale ترکیب های فرار اصلی در روش های sfe و ht شامل بنزیل استات، لینالول و (e, e)- a- فارنسن وجود داشتند. در روش sfe ترکیب استو- وانیلون به عنوان ترکیب اصلی مشاهده گردید که در سایر روش ها وجود نداشت. ترکیب ایزواوجنول نیز در روش sfe به مقدار زیاد به دست آمد که در روش ht مشاهده نشد. نتایج واکاوی عطرابه غنچه گل، گل نیمه باز و گل باز j. grandiflorum نشان داد که شمار ترکیب های به دست آمده از گل نیمه باز بیشتر از غنچه گل و گل باز بود. در گل نیمه باز 72/25% ترکیب ها از دسته بنزنوئیدها و ترپنوئیدها بودند، اما مقدار این گروه از ترکیب ها در غنچه گل و گل باز کمتر بود. از سوی دیگر شمار ترکیب های آلیفاتیک به دست آمده از غنچه گل بیش از میزان این ترکیب ها در گل نیمه باز و گل باز بود.