تاریخ تحولات سیاسی ایران و جهان بیانگر این واقعیت انکار ناپذیراست که رقابت ها ،کشمکش ها و بحران های جانشینی یکی ازمهم ترین مباحث چالش برانگیز درتمام حکومت ها بوده وحتی امروزه نیز در بسیاری ازکشورهای سلطنتی جهان صادق است. در این میان تاریخ ایران دوره ی اسلامی به خصوص در حکومت های اثرگذاری چون سامانیان و دیلمیان نمونه های بسیاری از چالش و ستیز بر سر تاج و تخت و جنگ ها و شورش های منبعث از آن را به ثبت رسانده است. مهم تر از همه آن که بخش قابل توجهی از تاریخ تحولات سیاسی این دوره از تاریخ ایران ، حول محور جنگ ها و بحران های جانشینی سپری گردیده است. منازعات مذکورکه در بیشتر مواقع به یک بحران اساسی سیاسی تبدیل می گردید ، در پرتو مجموعه- ای از عوامل و از جمله : فقدان قوانین مدون و مشخص جانشینی ، قدرت مطلقه و استبدادی سلاطین ، منافع و مطامع ساختار سیاسی قدرت و..... و با بازیگری ساختار قدرت از جمله نهاد امارت ، وزارت ، خلافت و حرمسرا به وقوع پیوست. در کنار این عوامل و بازیگران نتایج و پیامدهای این کشمکش ها و بحران ها در ابعاد و زمینه های سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی نیز قابل توجه است . تاریخ ایران در مقطع مورد اشاره پیامدهای منفی بسیاری را در جای جای جغرافیای خود به ثبت رسانده است که سرانجام نیز در ضعف و سقوط حکومت های مستقر بر آن خود را به نمایش نهاد. پژوهش حاضر سعی کرده است تا کشمکش ها و بحران های جانشینی در قرن چهارم هجری قمری را با محوریت سلسله هایی چون سامانیان ، آل زیار و آل بویه با دیدی موشکافانه و با بهره گیری از منابع تاریخی معتبر و به صورت توصیفی-تحلیلی مورد نقد ، بررسی و تحلیل قرار دهد.

دوره میانه ی تاریخ ایران به جهت تکوین حکومت های ایرانی و رویارویی با نهاد خلافت یکی از مهمترین دوره های تاریخی به لحاظ سیاسی به شمار می رود. از این رو، حفظ و تحکیم سلطنت، مقابله با بحران ها و مشکلات سیاسی ناشی از تزلزل قدرت و نیز فائق آمدن بر برخی از چالش های مشروعیتی، دغدغه اصلی صاحبان قدرت سیاسی در این دوره محسوب می شود. سلاطین و متفکران حکومتی سده های میانه از هر وسیله ای چون اعتقادات رایج در جامعه و مورد قبول افکار عمومی، جهت حفظ و تحکیم پایه های قدرت خویش و غلبه بر موانع سیاسی و مشکلات احتمالی بهره می بردند. رویا و تظاهر به خواب دیدن به عنوان ابزار برقراری ارتباط با مبدأ غیب و الهام از عالم قدسی و ماورایی، روشی بود که به رغم عدم اعتبار و حجیّت در نزد دانشمندان علم اصول، مورد توجه سلاطین و نخبگان سیاسی پیرامون آنان بوده است. در همین راستا پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی و استفاده از منابع معتبر تاریخی، دلایل و زمینه های کاربرد رویا را مورد بررسی قرار داده و با تبیین روش های بهره مندی سلاطین از این عنصر سیاسی، کارکرد های آن را در ابعاد و زمینه های مختلف حکومتی ترسیم نموده است.کلید واژه: کارکرد رویا، قدرت الوهی، جعلیات رویا، مبلغان سیاسی، نمادپردازی، سیاست حکومت های میانه ایران

تبیین اندیشه سیاسی از منظر تاریخی یکی از موضوعاتی است که تاکنون کم?تر به آن پرداخته شده است. اغلب پژوهشگران اندیشه سیاسی دوره صفویه را با روش?های تئوریک علوم سیاسی و یا بر اساس منابع فقهی بررسی کرده اند. در این پژوهش ما سعی داریم مولفه?های اندیشه ی سیاسی را بر اساس کتب تاریخی با روش تاریخی بررسی کنیم. در این روش تلاش می?شود تا مولفه های اندیشه سیاسی هم?چون مشروعیت، قدرت، سلطنت و مذهب در متون تاریخی این دوره معرفی ومورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند. این نوشتار در راستای سوال اصلی پژوهش که عبارت است از: اندیشه سیاسی در کتب تاریخی صفویه چه می? باشند، در دو بخش سامان داده شد. در بخش اول که بخش مقدماتی برای ورود به بحث اصلی می?باشد، به معرفی اندیشه سیاسی در اسلام و تشیع و تاریخ? نگاری و اندیشه سیاسی دوره صفویه پرداختیم، سپس در بخش دوم به معرفی و تدوین مولفه های اندیشه سیاسی که کتب تاریخی دوره صفویه برای مشروعیت بخشی به قدرت و حکومت شاهان صفوی به کار گرفته اند، می پردازیم. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان خواهد داد که کتب تاریخی صرفا در تاریخ? نگاری سیاسی کاربرد ندارند؛ بلکه بازتابی از اندیشه?های سیاسی روزگار خویش نیز می باشند. اندیشه سیاسی حاکم بر منابع تاریخی دوره صفویه در جهت مشروعیت بخشی به قدرت، اندیشه «سلطان به عنوان نایب امام زمان» می باشد. این مفهوم خود بازتاب اندیشه شاهان صفوی در باب حکومت و پیوند «سلطنت» با «امامت» بوده است. بنابراین، منابع تاریخی دوره صفویه به عنوان یکی از رسانه های بازتاب دهنده اندیشه شاه و به عنوان ابزاری برای مشروعیت سازی حکومت شاهان صفوی عمل می کرده اند.

حاکمیّت مغول به همراه قواعد خاص «یاسا» بر جامعه¬ی تابع احکام اسلامی ایران، قوانین اسلامی و یاسا را در معرض کنش متقابل قرار داد که نظر به اختلاف سطوح تمدنی دو قوم، این تعامل روند یکسانی نداشت و بسته به مقتضیات حکومت، میزان و نوع آن متفاوت بود. در این راستا فرض ما بر این است که اختلاف موجود با منتفی کردن جایگزینی قوانین، سبب¬ساز روند پیوسته و گسسته، در جهت هم¬سازی گردید. در بررسی موضوع پژوهش، رویکرد اپوخه (خودداری از سوگیری شخصی) در اصطلاح پدیدارشناسان به کار گرفته شد. یافته¬های عرضه شده این روش پاسخ موقت را تأیید و تصدیق می¬کند که روح حاکم بر این کنش مصلحت حکومت بوده، لذا به تناسب آن نوع و روند تعامل متفاوت بوده است. در تعامل قوانین اسلامی و یاسا، همکاری، مانندگردی(همانندی)، همستیزی، رقابت و سبقت¬جوی به چشم می¬خورد.

چکیده قدرت از دیدگاه خواجه نظام¬الملک با تاکید بر سیاست¬نامه زهرا کریمی قدرت یکی از محورهای اساسی در اندیشه¬ی سیاسی می¬باشد. کسب اطلاعات در مورد مسائل و موضوعات سیاسی از آن جهت دارای اهمیت است که قدرت حکومت¬ها مستقیما و به صورتی بنیانی زندگی بیشتر مردم جامعه را تحت تاثیر قرار می¬دهد.کسانی این تصمیمات را اتخاذ می¬کنند که صاحب قدرت هستند و معمولا اساس و بنیان قدرت آن¬ها سیاسی است. خواجه نظام¬الملک از شاخص¬ترین اندرزنامه¬نویسان در ایران اسلامی به این مقوله¬ی مهم در کتاب خود سیاست¬نامه پرداخته است. خواجه به موثرترین نوع قدرت که قدرت مشروع می¬باشد، نظر دارد و به عنوان یک سیاستمدار بلندپایه می¬کوشد تا قدرت را نهادینه¬کند و در بحث از قدرت از عناوینی چون خلافت، سلطنت، وزارت و... برای بیان قدرت طبقه¬ی حاکم استفاده نموده¬است، رهیافت¬های خواجه در امور سیاسی نشات گرفته از تعالیم دینی و کشورداری ایران باستان با چاشنی اجتهاد خود که متفکری بنام بود، می¬باشد. واژگان¬ کلیدی: خواجه نظام¬الملک، سیاست¬نامه، سلطان، خلیفه،¬ قدرت، اندیشه¬ی ایرانشهری، شریعت.

نسب و نسب سازی و داشتن تبار عالی ، ریشه در فرهنگ و نظام پادشاهی ایران باستان دارد . این امر بعد از اسلام نیز مورد استفاده حکومت های ایرانی قرار گرفته است . سده های (ششم تا نهم) هجری ؛ به دلیل حضور مغولان و فروپاشی حکومت های بزرگ و تشکیل حکومت های کوچک در نواحی مختلف ایران ، به لحاظ سیاسی از مهم ترین دوره های تاریخی به شمار می رود . از این رو حفظ و تحکیم سلطنت، مقابله با بحران های مشروعیتی ، مشکلات ناشی از تزلزل قدرت و نیز فایق آمدن بر برخی از چالش های مشروعیتی، دغدغه اصلی حکومت ها در این دوره محسوب می شود

نهضت جنگل به رهبری کوچک خان جنگلی در سال های 1914 م/ 1333 ق تا 1921 م/ 1340 ق در گیلان شکل گرفت. نهضت جنگل از نظر سیاسی ادامه دهنده نهضت مشروطیت و طولانی ترین نهضت تاریخ معاصر ایران است. هدف نهضت جنگل مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی بخصوص اخراج نیروهای روس و انگلیس بود که از دیرباز سایه شوم خود را بر کشور گسترده بودند. در این میان با روسیه به علت همجواری روابطی، هر چند متضاد گاه در جنگ و گاه در صلح برقرار کرد. حضور روس ها از دغدغه ها و مسائل منطقه شمال کشور محسوب می شد. سال 1914 م/ 1333 ق همزمان با وقوع جنگ جهانی اول، روس ها در جبهه متفقین نیروهای خود را در ایران و شمال کشور افزایش دادند و مصایب و مشکلاتی را برای ملت ایران ایجاد نمودند و در همین سال نهضت جنگل نیز شکل گرفت و به مقابله با نیروهای متجاوز پرداخت. اما پس از سقوط تزار و روی کار آمدن بلشویک ها طی انقلاب اکتبر 1917 م مناسبات مابین آنها به شکل مسالمت آمیزی تغییر یافت. روسیه مدعی حمایت از نهضت جنگل در مقابله با دولت ایران و امپریالیسم انگلستان بود. از این روی مناسبات دوستی جنگلی ها و بلشویک های روسیه آغاز می شود. این دوستی به همکاری های سیاسی و نظامی می انجامد. جمهوری شورایی در گیلان تشکیل می شود. پس از چندی با تبلیغات کمونیست ها در گیلان بین جنگلی ها نفاق اتفاق می افتد. این نفاق سبب سردی روابط با بلشویک ها می شود. تغییر سیاست بلشویک ها در قبال جنگلی ها یعنی؛ دوستی آنها با امپریالیسم انگلستان و دولت ایران سبب شد جنگلی ها و روسیه شوروی در مقابل یکدیگر قرار بگیرند و دوستی آنها مبدل به دشمنی و کمک به دولت ایران برای از سر راه برداشتن نهضت جنگل شود. از این روی پژوهش حاضر بر آن است تا به بررسی چگونگی مناسبات نهضت جنگل با روسیه در بین سال های 1914 م/ 1333 ق تا 1921 م/ 1340 ق به روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای بپردازد. واژگان کلیدی: نهضت جنگل، روسیه، بلشویک ها، مناسبات

فرهنگ سیاسی ایران، قدمتی به درازای تاریخ سیاسی ایران و ریشه در تاریخ ایران پیش از اسلام دارد. فرهنگ سیاسی عصر ساسانی چکیده و ثمره ی فرهنگ سیاسی ایران پیش از اسلام بود که صورتی از آن در اندیشه¬ی ایرانشهری تجلی یافت. با فروپاشی پادشاهی ساسانی، عناصر سازنده هویت و فرهنگ سیاسی ایران نیز دچار تغییرات گردید و فرهنگ سیاسی_ دینی اسلام جایگزین آن شد. با از بین رفتن قلمرو سیاسی ایرانشهر و شکل¬گیری قلمرو اسلامی بسیاری از مولفه های فرهنگ سیاسی ایران، به حیات خود ادامه دادند و با عناصر جدید اسلامی آمیخته گردیدند. با ورود ترکان به قلمرو ایران و حکومت اسلامی، عناصر جدیدی در فرهنگ سیاسی وارد گردید و سلجوقیان با تداوم سیاست در حکومت های اسلامی پیش از خود، به احیا و تداوم فرهنگ سیاسی ایران کمک شایانی نمودند. براین اساس، این پژوهش بر آن است تا تداوم و احیای فرهنگ سیاسی ایران عصر ساسانی در عصر سلجوقی را بررسی و واکاوی نماید.

خلائی که با از بین رفتن سلاجقه در ایران پیدا شد، بوسیله سلسله های مختلفی که مهمترین آنها اتابکان فارس، اتابکان آذربایجان، اتابکان یزد، اتابکان لرستان(لربزرگ و لرکوچک) بودند، پرگردید. از میان سلسله های یاد شده، تنها سلسله ای که بیش از همه تداوم پیدا کرد اتابکان لرکوچک(1006-570ه.ق)بود که موجودیت سیاسی خود را تا اواسط عصرصفوی همچنان حفظ کردند. اتابکان لرکوچک از طایفه لر جنگروی بودند که برای پیدا کردن چراگاه، همراه با برخی طوایف دیگر در تاریخ نامعلومی از محل سکونت اصلی شان یعنی مانرود(مادانرود در بخش طرحان واقع در جنوب کوهدشت) به محلی به نام جنگروی در شمال شرقی شهرستان کوهدشت کوچ نمودند و نام همین منطقه را نیز بر خود گذاردند. این طوایف تا سال 550ه.ق از خود فرمانروایی نداشتند، تابع خلافت عباسی و حکام عراق عجم بودند و خراج و مالیات رابه بغداد می¬فرستادند تا اینکه یکی از امرای سلجوقی به نام حسام الدین شوهلی فرمانروای لرستان و قسمتی از خوزستان گردید. در زمان حکمرانی همین شخص بود که برخی از بزرگان طایفه جنگروی از جمله محمد و کرامی به خدمتش در آمدند و مقام و منزلت بالایی یافتند. به واسطه اینان، شجاع الدین خورشید یکی از نواده های محمد نیز به خدمت حسام الدین شوهلی درآمد و پس از مدتی از طرف وی به شحنگی برخی از ولایات لرکوچک منصوب شد. پس از مرگ حسام الدین شوهلی، شجاع الدین خورشید به استقلال به حکومت پرداخت و به تدریج بر مناطقی از متصرفات یکی از امرای سلسله بنی عیار به نام سرخاب بن عیار که شحنه برخی دیگر از نواحی لرکوچک بود چیره شد و سرخاب بن عیار مجبور شد به شحنگی مانرود بسنده نماید. شجاع الدین خورشید پس از مدتی بر تمام مناطق لرکوچک و اقوام و طوایف آن دست یافت و سلسله ای به نام اتابکان را تاسیس نمود که بیش از چهار قرن دوام پیدا کرد. از این سلسه، بیست و چهارتن حکومت کرده اند که آخرین آنها شاهوردیخان بود که چون از فرمان شاه عباس یکم صفوی سر بر تافت، در سال 1006ه.ق به دستور وی کشته شد. با مرگ او سلسله اتابکان لرکوچک منقرض شد و سلسله جدیدی به نام والیان لرستان جای آنها را گرفت.

این تحقیق تلاشی است در جهت بررسی مبانی مشروعیت دولت تیموریان. مشروعیت، همان توجیه عقلانی و قانونیت زمامداران برای اعمال حکومت بر مردم و نیز اطاعت شهروندان از آنان می باشد.پیدایی تیمور و جانشینانش سرآغاز دوره تازه ای در تاریخ ایران و آسیای مرکزی شد. شاهان تیموری که با زور و شمشیر قدرت را به دست گرفته بودند، بر این امر واقف بودند که اگر چه شمشیر و زور قدرت می آورد اما این مشروعیت است که موجب تداوم و توفیقات حکومتی خواهد بود. از این رو حفظ و تحکیم سلطنت، مقابله با بحران و مشکلات سیاسی ناشی از تزلزل قدرت و نیز فائق آمدن بر برخی از چالش های مشروعیتی، دغدغه ی اصلی آنان محسوب می شد. سلاطین و نظریه پردازان حکومتی این مقطع از تمام ابزارهای مشروعیتی، جهت حفظ و تحکیم پایه های قدرت خویش و غلبه بر موانع سیاسی و مشکلات احتمالی بهره بردند. در همین راستا پژوهش حاضر به روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از منابع معتبر تاریخی، دلایل و زمینه های کاربرد مشروعیت، اعم از ملی، سیاسی و مذهبیتوسط تیموریان را مورد بررسی قرار می دهد.این تحقیق بنیان هایی که تیموریان در زمینه ی مشروعیت مناطق مختلف نظیر الوس جغتای، ایران، عراق، آناتولی، شام و عثمانی مورد استفاده قرار دادند را بررسی می کند. همچنین الگوهایی را که آنان برای مشروعیت سازی مورد بهره برداری قرار دادند، ذکرمی کند و نقش گروه های مختلف نظیر علما، مورخان و شاعران را در کنار سلاطین تیموری در شکل گیری مشروعیت ترسیم می نماید. در نهایت نیز موانع و مشکلاتی را که تیموریان در این راه با آن مواجه بودند بیان می دارد. پژوهش حاضر توضیح می دهد که دولت تیموریان نیز مانند دولت های دیگر تلاش می کند که سلطه و اقتدار خود را از طریق مشروعیت حفظ کند. آنان برای آن که نظام سیاسی شان تداوم داشته باشد، در عرصه های مختلف، مشروعیت سازی کردند. دغدغه مشروعیت و روش های نهادینه کردن آن، تیموریان را وادار کرد تا از مورخان، شاعران، علما و غیره برای اثبات مشروعیت خویش بهره گیرند.

متون ادبی می¬تواند کمک شایانی به شناخت تاریخ در ابعاد و زمینه¬های مختلف داشته¬باشد¬. ادب فارسی و به تبع آن شعر، در انعکاس اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی از ظرفیت بالایی برخوردار بوده¬¬است. در همین راستا ادبیات در دوره سلجوقی¬، به راحتی توانسته بسیاری از نشانه¬های اجتماعی و فرهنگی و سیاسی ، را که کمتر در منابع تاریخی این دوره بیان شده ترسیم نماید. در این میان دیوان امیر معزی با توجه به ظرافت و دقتی که داشته¬ از جمله منابعیست که به شناخت تاریخ نانوشته دوره سلجوقی کمک می¬کند¬. وی از آنجایی که شاهد رویدادهای گوناگون دربار سلجوقی بود، توانسته تصویر نسبتا گویایی از شرایط فرهنگی¬، سیاسی و اجتماعی ایران عصر سلجوقی ارایه ¬دهد¬. پژوهش حاضر که درهشت فصل تدوین و در هر فصل به بررسی مباحث مختلف اجتماعی پرداخته¬ در پی آن بوده¬ که نشان دهد تا چه حد ادبیات و منابع ادبی می¬تواند در شناخت تاریخ و تحولات اجتماعی ایران عصر سلجوقی مؤثر باشند¬. با بررسی دیوان امیر معزی و اشعار وی این دریافت به خودی خود دست می¬دهد که گویی وی یک مورخ بوده¬. معزی بخوبی و با زیرکی تمام توانسته¬ به نوعی راوی تاریخ سلاجقه باشد¬. علاوه بر این وی تمامی مسائل اجتماعی از جمله پوشاک، معماری، سرگرمی و تفریحات و آداب و رسوم این عصر را بخوبی در میان اشعارش گنجانده¬است که با مطالعه آن¬ها اطلاعات بسیار مفیدی از این دوره بدست می¬آید.

حکومت تیموری برای حفظ و تحکیم سلطنت خود، مقابله با بحران¬ها و چالش¬های مشروعیتی که دغدغه¬ی اصلی صاحبان قدرت در این دوره محسوب می¬شد از هر وسیله¬ای برای مشروعیت بخشیدن به وضعیت خود بهره بردند؛ بنابراین از آنجا که حاکمان تیموری خود هنردوست بودند و هنر نقاشی به عنوان بخش جدایی ناپذیر از فرهنگ جامعه، همچنین به دلیل تأثیر گذاری بیشتر بر بیننده تحت حمایت آن¬ها به مرحله¬ی شکوفایی رسید بدین سبب در این زمینه آثاری از خود برجای گذاشتند که دنیایی از مفاهیم را در بر داشت و دارای مضامینی چون عناصر ملی، هویت ایرانی، عدالت، شکوه و قدرت، تبارسازی، مذهب و اعتقادات حاکم بر جامعه بود تا حکومت خود را مورد قبول و متمایز نشان دهند در واقع از نیروی هنرمندان در جلوه دادن حکومت خود به عنوان قدرت برتر بهره بردند، و با استفاده از این آثار نهضت هنری را به وجود آوردند که دوره¬های بعد را نیز تحت تأثیر قرار داد در همین راستا پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، و استفاده از منابع تاریخی و هنری در پی آن است که ارتباط بین تحولات سیاسی، مذهبی و آثار نقاشی در دوره¬ی مربوطه، هم-چنین دلیل علاقه مندی فرمانروایان تیموری به " نقاشی" و اینکه روش حاکمان در بهره گرفتن از هنر " نقاشی" برای مشروعیت بخشیدن به حکومت خود چگونه بوده است را مورد بررسی قرار دهد و با توجه به 46 نقاشی که در این دوره از نظر سیاسی و مذهبی مورد بررسی قرار داده شد پی بردیم که هنرمندان به سفارش حاکمان تیموری موضوع این آثار را با سیاست، مذهب و متناسب با ارزشهای ایرانی و اسلامی موجود در جامعه هماهنگ کردند تا به مشروعیت برسند.

نهاد وقف به عنوان یکی از پایگاه های مهم مالی، در جهت رفع نیازمندیهای جامعه از دیر باز مورد توجه قرار گرفته است اما پر کاربردترین عرصه در وقف از گذشته تا کنون بر اساس استناد به منابع، در زمینه مناسک دینی و آموزشی انعکاس می یابد. چنانکه می توان در تاریخ معـاصر از لابه لای وقفنامه های متعددی که در این زمینه شکل گرفته است به اهمیت و جایگاه موقوفات دینی و آموزشی در نزد واقفان پی برد. موقوفات استان مرکزی در تاریخ معاصر به لحاظ گستردگی قابل توجه می باشد، در این بین بخش اعظم موقوفات بنا بر اعتقادات مردم به امور دینی اختصاص یافته است که شامل ساخت اماکن مذهبی و برگزاری آیین های دینی است. در این دوره تعدادی مدرسه نیز به کمک موقوفات ایجاد شد که تعداد آنها انگشت شمار می باشد و گواهی است بر اینکه واقفان استان مرکزی بیشترین سهم موقوفات خود را جهت توجه و رونق امور دینی بویژه مراسم مذهبی صرف نموده اند. از سویی به مرور زمان و با تغییر در ساختار اجتماعی، بخشی از همین موقوفات دچار تحول گردیده لذا برای حفظ و احیای مجدد آن تمهیداتی از سوی اشخاص یا متولیان امر وقف در نظر گرفته شد تا منافع و درآمد آن را با توجه و تاکید بر خواست واقف صرف امور خیر نمایند.