چکیده با وجود غنای مضامین تصویری سقانفارها و پیوند آن با آیین ها، اعتقادات مردم منطقه و اساطیر و ادبیات ایران، تاکنون هیچ پژوهش فراگیری در باب چگونگی و میزان تأثیر پذیری نقوش سقانفارها از فرهنگ حاکم بر هنردوره قاجار و تعامل آن با نسخ ادبی صورت نپذیرفته است. معدود پژوهش های انجام شده نیز به دلایل مختلف از جمله محدود بودن یافته های تحقیق و فقدان روش تحقیق تعریف شده قابل استناد نیستند. اکثر این پژوهش ها به بررسی توصیفی نقوش پرداخته و خاستگاه آنها و ارتباط آن را با هویت هنر دوره قاجار را در نظر نگرفته اند. رساله حاضر در هفت فصل به پیدایش مضامین، مفاهیم و خاستگاه نقوش و تبیین رابطه آنها با مذهب، اساطیر و ادبیات ایران می پردازد. برای دستیابی به این منظور ابتدا با انتخاب چند نمونه از سقانفارها نقوش آنها دسته بندی و مضامین آنها طبقه بندی می شوند و برای کشف مفاهیم مستتر در آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند. در انتهای رساله می توان نتیجه گرفت که استفاده از سقانفارها به عنوان مکانی جهت برگزاری مراسم عزاداری در ماه محرم به یاد واقعه عاشورا و یاران امام حسین (ع) و تشنگی لب یاران امام و حضرت ابوالفضل(ع) به عنوان سقای دشت کربلا تا به امروز تداوم داشته است. رویکرد تحقیق ساختاری است. یعنی سقانفار به عنوان یک واحد در برگیرنده اجزاء متفاوتی است که معانی بی شماری در آنها مستتر است و دسته هایی از این روابط است که با هم تلفیق شده و معانی را پدیدار می سازند. به دلیل کارکرد اساطیری، کهن نمونه ای و نمادین نقوش سقانفارها، روش تجزیه تحلیل اسطوره ای و کهن الگویی برگزیده شده است.برای این کار ابتدا مضامین کلی نقوش بررسی شده و سپس تعدادی از سقانفارها به عنوان جامعه آماری تعیین شده و مورد تجزیه تحلیل قرار می گیرند. تأکید این رساله علاوه بر تحلیل معانی و مضامین نقوش، به ارتباط آنها با فرهنگ و اعتقادات حاکم بر جامعه نیز می باشد لذا کلیه مولفه های هویت ساز از جمله مذهب، اساطیر، افسانه ها و هنر عامه پسند منطقه و ارتباط آنها با خلق این آثار مورد توجه قرار گرفته اند. در واقع هریک از این نقوش به عنوان یک واحد ، کل نظام ساختاری یک سقانفار را شکل داده اند که در ورای این ساختار نظامی فرهنگی و مفهومی قابل مشاهده است. در انتهای رساله می توان نتیجه گرفت که با توجه به تقسیم بندی مضامین نقوش در سقانفارها شامل مضامین مذهبی، ادبی، تاریخی و روزمره، می باشند. رواج تعزیه و شبیه خوانی در دوره قاجار، اصلی ترین علت برپایی سقانفارها بوده است. و نقوش آنها نیز، برگرفته از متون تعزیه می باشند. شاهنامه فردوسی با مضمون حماسی، قصص الانبیاء بامضمون مذهبی و حماسی، خمسه نظامی با مضامین تغزلی، عجایب المخلوقات قزوینی با رویکرد دانش عامیانه و رواج داستانهای عامیانه نیز ثیر به سزایی در تثبیت هویت هنر مازندران در دوره قاجار داشته اند. ? همگی ت کلمات کلیدی : هنر دوره قاجار، نقوش سقانفارها، تعزیه، مضامین ادبی، اساطیر، حماسه ، چاپ سنگی

گاستون باشلار، شناخت تخیّل شاعر و هنرمند را از ورای تحلیل تصاویر ادبی یا هنری مبنای اندیشه خود قرار می دهد. او در تصاویر مورد مطالعه خود، عناصر چهارگانه «آب»، «باد»، « آتش» و « خاک» را که از دیر باز در تمدن کهن شرق نیز مطرح بوده است، به عنوان قالبی برای سنجش عناصر موثر بر روی تخیّل نویسنده در نظر می گیرد و از کهن الگوهای اسطوره ای و تحلیل تخیّل هنرآفرین، بر اساس جلوه مادی عناصر چهارگانه استفاده می کند. داستان-های خاوران نامه حول پهلوانی ها و رشادت های حضرت علی (ع) و اصحاب ایشان در برابر دشمنان و کفار، شامل داستان های حماسی، اسطوره ای و افسانه ای است که در آن، حضرت علی (ع) را در مصاف با موجودات افسانه ای، اژدها و مکان ها و موجودات عجیب نشان می دهد. پایان نامه، در پی پاسخ به این سوال است: که هنرمند چگونه با تمرکز بر عناصر اربعه به عنوان ابزاری برای خیال پردازی، به تصویرگری این منظومه تخیلی پرداخته است؟ نتیجه حاصل از تحقیق این است که: ابن حسام در جای جای منظومه، ضمن بهره مندی و حفظ قوانین و الگوهای رایج حماسه، از فنون ویژه ادبی و صور خیال همچون توصیف، تشبیه، استعاره و اغراق که لازمه یک اثر حماسی است، بهره برده است و معانی انتزاعی و تجریدی را نیز در قالب امور مادی به خوبی بیان داشته است. گاه استعاره شعر ابن حسام در مظاهر طبیعت جلوه گر می شود. استعاره هایی که در قالب نمادها و کهن الگوها بازتاب یافته است. استعاره هایی از تولد، زندگی و مرگ، استعاره هایی از باروری و نگهداری، استعاره هایی از نور و قداست، استعاره هایی از حرکت و پویایی، که همگی آنها با نقد باشلار که هدف آن بر محور تخیل تولیدی (عناصر اربعه) و تخیل مادی (استعارات و تشبیهات) است، قابل بررسی می باشند.

مکرمه قنبری (????- ????) نقاش خود آموخته مازندرانی بوده است، که نقاشی را در آستانه هفتاد سالگی هنگامی که بر اثر فروش گاوش به بستر بیماری افتاد، آغاز کرد. ماحصل زندگی او که سراسر آکنده از درد و رنج می باشد تعدادی نقاشی است که اغلب با برداشت از ریشه های اصیل هنر بومی، به تصویر کشیده شده بود. مکرمه به دور از هرگونه امکانات، آموزش و آشنایی با اصول طراحی و نقاشی، کار خود را آغاز کرده بود. آثار خام دستانه، کودکانه و رنگین او و جدایی اش از محفل های آکادمیک و بیگانگی اش با هنر و تاریخ هنر، آثارش را از لحاظ سبک، به عنوان نمونه ای بدیع از هنر بیگانه یا هنر خام قرار می دهد. تصاویر او علاوه بر ظاهر ساده و بدوی، دارای لایه های معانی بسیار گسترده و ژرفی می باشند که گاه آن ها را می توان معادل واژه در زبان و هر نقاشی را معادل یک روایت در نظر گرفت. شیوه و موضوع ها نقاشی شده توسط مکرمه به گونه ای می باشد که مفاهیم مختلفی را در حوزه های متفاوت همچون اسطوره و کهن الگو (آرکی تایپ)، روان شناسی، جامعه شناسی، مردم شناسی، مباحث مطرح شده در حوزه فمینیسم و… را در خود جای می دهد، که این موارد در این پژوهش مورد کنکاش قرار گرفته است. به منظور نیل به این هدف از روش آیکونولوژی ارایه شده توسط منتقد برجسته هنر، اروین پانوفسکی استفاده گشته است. در این روش، در سه مرحله به بررسی نقاشی های مکرمه پرداخته می شود ، در نتیجه از طریق بررسی عمیق در موضوع ها نقاشی ها به زیر لایه های معنایی، شامل زمینه های زیستی و جنسیتی، نمادین و کهن الگویی، جامعه شناختی و روان شناختی موجود در آثار پرداخته شده است.

از زمان سلطه ی مغولان در قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) روابط ایران و چین دگرگون می شود؛ روابطی که باعث ایجاد یک زبان بصری جدید در هنر نگارگری ایران می گردد. در کتاب های مصور مربوط به قرن هشتم هجری (چهاردهم میلادی) شاهد شیوه هایی اعم از ایرانی، عربی و چینی و مانوی در قالب یک مکتب خاص بوده است. جامع التواریخ کتابی است تاریخی، تألیف رشیدالدین فضل الله همدانی، وزیر غازان خان، که مورخین اغلب نگاره های آن را متأثر از نقاشی مانوی و چینی دانسته اند.اولین منابع مانوی، که به دست محققان رسیده است مربوط به منطقه تورفان در شرق آسیای مرکزی است، که معلوم شده است غنی ترین منبع متون هنر مانویان است. دو سبک مشخص در نقاشی های مانوی تورفان دیده می شود: 1- سبک آسیایی به ویژه سبک ایرانی که در نگارگری دوره اسلامی قابل مشاهده است 2- سبک چینی که در پارچه ها و نقاشی های دیواری چین وجود دارد. هدف این پایان نامه، بررسی تداوم ویژگی های نقاشی مانوی تورفان در نگارگری کتاب جامع التواریخ در دوره ایلخانی است. بدین منظور نگاره های کتاب جامع التواریخ، با نقاشی های تورفان مورد تطبیق قرار گرفته اند. از بین نگاره ها منتخبی به منظور شناخت ویژگی های نگارگری دوران ایلخانی در نظر گرفته شده اند. سوال اصلی تحقیق این است که: چه عناصری از نقاشی های مانویان در دوره ایلخانی و در نگاره-های جامع التواریخ وجود داشته است؟ روش تحقیق، توصیفی– تحلیلی و جهت اثبات فرضیه ها، ملزم به تطبیق عناصر تصویری بوده است. نتیجه: پس از تطبیق نگاره های جامع التواریخ و نقاشی ها و دیوارنگاره-های یافت شده در تورفان، استمرار نقوش، بن مایه ها، عناصر و تزئینات به کار گرفته شده در نقاشی ها، چهره ها، حالات پیکره ها و پوشاک دیوارنگاره های مانوی بر نگاره های پس از اسلام در دوره ایلخانی و کتاب جامع التواریخ، مورد مطالعه در این پایان نامه، کاملاً مشهود است.

آگاهی از سرنوشت و آینده ی مبهم و همت گماشتن و نیز توجه به دانستن فرجام کارها، از خصوصیات روحی بشر و خواسته ی همیشگی او بوده و برای تحقق این خواسته، به وسایل مختلف و راه های گوناگون از جمله تفأل، تطیر و طالع بینی متوسل شده است. فالنامه اثری شاخص از ترکیب نگارگری در ایران صفوی و ترکیه عثمانی در قرون شانزدهم و اوایل قرن هفدهم می باشد. این کتاب پیشگویی، ترکیبی از تصاویر نادر به همراه متون علمی در رابطه با خواب و رویا، فال و پیشگویی است که به سفارش سلاطین به تصویر کشیده شده اند. این نسخه ی خطی، شامل طیف وسیعی از تصاویر شامل: قصص قرآنی، سیارات و نشانه های صور فلکی مرتبط با زندگی و کردار قدیسین و پیامبران اسلامی است که در روند تصمیم گیری و گام گذاشتن در سفر و به راه انداختن جنگ علیه دشمنبوده اند.تصاویر، دربردارنده ی فرهنگ دینی پر جنب و جوشی است که متضمن ارزش های اخلاقی و معنوی می باشند. سفارش دهندگان این نسخ، برای شبیه سازی رفتار اخلاقی و معنوی پیامبران و قدیسین، مبادرت به آفرینش این مضامین در فالنامه ها نموده اند. متغیرهای توصیفی در این تحقیق ویژگی های بصری نگاره ها و متغیرهای علّی، وابستگی و ارتباط اعتقاد شیعی و مضامین دینی با پیشگویی می باشند. هدف از نگارش این پایان نامه دست یابی به نوعی ارتباط منطقی بین مضمون شیعی نگاره ها و کاربرد آن ها جهت پیشگویی می باشد. روش تحقیق، توصیفی و تحلیل محتوا می باشد. سوالی که نگارنده در پی پاسخ به آن است: مضامین کلی شیعی، که در فالنامه ی شاه طهماسبی در دوره صفوی به تصویر کشیده شده اند چه هستند؟

هدف از این پژوهش تجزیه و تحلیل نقاشی های دیواری بقاع متبرکه گیلان از دیدگاه خیر و شر می باشد. در این پژوهش از منابع کتابخانه ای و کار میدانی استفاده شده است. حوزه مطالعاتی محدوده شرق استان گیلان می باشد که شامل شهرهای لاهیجان، لنگرود، آستانه و املش است. بازه زمانی دوره صفویه تا قاجار را در برگرفته است. نگارنده در این اثر نخست از حوزه اقلیمی گیلان و جایگاه آن در تقسیمات اقلیمی ایران، موقعیت جغرافیایی و جغرافیای طبیعی شهر های مورد مطالعه سخن گفته و سپس به معرفی بقاع متبرکه این استان پرداخته است. بعد از آن در بررسی ویژگی های بقاع به موضوع نقاشی-ها و تزیینات وابسته به معماری مقابر آرامگاهی اشاره کرده است

هنر دینی با قرن ها سابقه در ایران در دوره قاجار جای خویش را به هنر مذهبی می دهد؛ این تغییر بزرگ نه چون همیشه در هنر رسمی و درباری که در هنر عامیانه تجسد می یابد. تغییر بستر اجتماعی هنر، برخاسته از روح ملتهب دوره ی قاجار است. ایران قاجاریه، نسبت به ادوار پیش از خود، ایران دیگری بود؛ پر از اشتیاق مردم برای دست یابی به آزادی، برابری، عدالت و غیره. این اشتیاق در زیر پوست اجتماع، سیاست، اقتصاد، فرهنگ و هنر رسوخ کرد؛ تا قشر عامی در هر عرصه ی به شکل جدی اولین ها را تجربه کند. از این رو هنر عامیانه اولین حضور جدی خود را در قالب هنرهای عامیانه ی چون نقاشی قهوه-خانه ای، نقاشی پشت شیشه، نقاشی بقاع متبرکه، آزمود. محتوای هنر عامیانه، سرشار از مضامین مذهبی است؛ مضامینی که هم از شوق و اشتیاق مذهبی سرچشمه گرفته است و هم از روح سمبولیک مبارزه خواهی که در شکل ترسیم اولیایی چون امام حسین(ع)-اسوه ی مبارزه با ظلم- برمی خاست. این پایان نامه برآن است که با توجه به نظریه بازتاب، به بررسی مذهب در هنرهای عامیانه بپردازد؛ براساس نظریه بازتاب، هنرها، آینه ی دوران خویش می باشند و آن را بازمی تابانند؛ این امر در هنرهای عامیانه دوره قاجار که ارتباط تنگاتنگی با تحولات عصر خویش دارند–بخصوص در بخش مضامین مذهبی- مشهود می باشد. با مطالعه شباهت های ساختاری و مضمونی آثار هنرمندان مختلف به این هدف نزدیک شده؛ بعلاوه با بررسی زندگی هنرمندان طبقه عامه و ارتباط آنان با طبقه خودشان، به شناخت جهان بینی ها و نگرش آنان و هم سلکانشان دست یافته. نتیجه این تحقیق نشان می دهد که هنرمندان عامیانه، کارگزاران ایدئولوژی طبقه خویش هستند که با کمک هنر آن را نمایش می دهند.

پایان نامه حاضر، به تحلیل نقاشی دیواری معاصر پس از انقلاب و سرمایه‏های نمادین، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر آن می‏پردازد، که حاکی از تحولات سیاسی و اجتماعی و کنش‏ها و میدان‏های قدرت در حوزه نقاشی و میدان قدرت دولتی است. چگونگی فعالیت عاملان حاضر (هنرمندان نقاش)، جایگاه و مواضع این میدان هنری در موقعیت‏های اجتماعی‏، سیاسی و هنری زمانه شان، نوع سرمایه‏ها و منش‏های ایشان، عمده پرسش‏های مطروحه در این نوشتار هستند. روش تحقیق این پایان نامه با بهره‏گیری از روش شناسی جامعه شناختی بوردیو بوده و به تحلیل تکوین میدان نقاشی دیواری در فضای اجتماعی پس از انقلاب تهران می‏پردازد. مضامین اصلی نقاشی های دیواری شهر تهران وکارکرد های اجتماعی سوال های اصلی این پژوهش می باشد.

هنر دوره ساسانی از سیاست حساب شده اردشیر موسس این سلسله نشات گرفته است و بسیاری از معانی و مفاد این هنر از عمق هنر مشرق زمین مشتق می شود که البته در این زمینه، تاثیرات هنر دوره های پیشین غیر قابل اغماض می باشد. این تنوع سبکها، فعل و انفعالات و نوسانات گوناگونی که در طول چند قرن حکومت ساسانیان در زمینه های هنری پدید آورد اگر چه هنر این دوره عمدتا وابسته به امور پادشاهان بود و بسیاری از آنها مجالس مربوط به پادشان را به تصویر می کشیدند اما استفاده وسیع از نقوش پرندگان حیوانات و گیاهان به شیوه ای نمادین در آنها دیده می شوند. این زبان هنری که تاکنون به میزان قابل توجهی قابل تفسیر بوده است، به طور گسترده ای در طول حکومت ساسانی در انواع زمینه های هنری و در مواد مختلفی مانند سنگ، گچ، ابریشم و مهر قابل اجرا بوده اند. از این دوره آثار مختلفی به ویژه آثار فلزی و نساجی متنوع به دست آمده که نشانگر مهارت و سلیقه خاص هنرمندان این عصر است. مضامین تصویری ظروف بیشتر شامل صحنه های شکار، تاجگذاری انجام تشریفات مذهبی، گلها و پرندگان،مجالس ضیافت، خنیاگران و رامشگران بوده است. به واسطه تجارت و از طریق جاده بازرگانی، میتوان ردپای سنتهای هنری دوره ساسانی را در نقاشی های آسیای میانه، طرح پارچه ها، در سفال های تانگ و در طرح ابریشم های بافته شده مصری و بیزانس مشاهده نمود و این تاثیر تنها به هنر آن روز محدود نشد بلکه مفاهیم هنر آن دوره از جمله سلطنت، سلحشوری، جوانمردی و جنگ آوری، اثری ژرف در هنر اروپای مرکزی داشت. لذا به منظور هر چه بیشتر آشکار شدن این تاثیرات بررسی آثار این دوره و نقوش تزئینی آنها امری ضروری به نظر می رسد.