چکیده ی فارسی: خراسان نام سرزمینی وسیع در بخشهایی از شرق و شمال شرق ایران است که امروزه قسمتهای بزرگی از آن در خارج از مرزهای سیاسی ایران واقع شده است. تحولات سیاسی و فرهنگی سده های اولیه ی اسلامی ایران در حوضه ی جغرافیایی و فرهنگی خراسان بزرگ و ظهور نخستین سلسله های ایرانی- اسلامی سبب شکل گیری نخستین مکتب معماری اسلامی ایران در این خطه گردید. بنا بر شواهد معماری موجود می توان اذعان داشت که خاستگاه معماری تدفینی و سنت ساخت بناهای آرامگاهی دوران اسلامی ایران - به ویژه از نوع مربع گنبدپوش که برای نخستین بار در ساخت مقبره ی سامانیان پدیدار گشت - در سرزمین خراسان قرار دارد. الگوی خاص معماری تدفینی خراسان در دوران اسلامی که خود تحت تأثیر الگوهای معماری بومی پیش از اسلام ایران – چهارتاقی های عصر ساسانی- قرارداشته بعدها تأثیر بنیادی درساخت انواع بناهای آرامگاهی ایران نظیرگنبدها، بقعه ها وامامزاده ها برجای گذاشت؛ پدیده ای که ازسده ی سوم هجری تا عصر حاضر تداوم کم نظیری را دراین شاخه از معماری اسلامی در نوع خود ارائه می نماید. نگارنده در این اثر با تکیه بر روش پژوهشی کاوش باستان شناسی در محوطه ی چهارتاقی ریوند و همچنین مطالعات باستان شناختی و تحلیل معماری بناهای آرامگاهی خراسان، که به تفصیل در فصل سوم رساله در مورد روند شکل گیری، گونه شناسی و ویژگیهای معماری این گونه بناها بحث کرده است؛ و در ادامه در فصل چهارم رساله با طرح مباحث فنی ساخت بناهای آرامگاهی نظیر نوع شناسی پلان و نقشه، انواع سازه های طاقی، گونه شناسی گنبد و روشهای مختلف اجرای چبیره سازی در ساخت گنبد به این نتیجه رسیده است که معماران دوران اسلامی در ساخت بناهای آرامگاهی تحت تأثیر شدید چهارتاقی های عصر ساسانی قرار داشته اند

سقانفار، بنایی ساده، عموماً دو طبقه، از جنس چوب، با کارکرد مذهبی، آئینی و بومی ساخته شده است. بومی بودن آن مختص مردم شمال ایران به خصوص شرق مازندران است. قسمت های مختلف بنا مملو از تزئینات گوناگون از جمله نقاشی با مضامین متنوع است. به دلیل تنوع بسیار نقش مایه ها، نقوش در چند گروه انسانی، حیوانی، گیاهی، هندسی و اسطوره ای تقسیم می شوند، برخی از نقش مایه ها مضامین مذهبی صرف چون واقعه کربلا، داستان های قرآنی، آخرت و غیره را دنبال می کنند، امّا به دلیل تأکید پژوهش بر مضامین اسطوره ای و بومی از بررسی این نقوش صرف نظر می شود. درسقانفارها از نقوش با مضامین بومی و روایی، قصه های گذشتگان، نمادها و حماسه های ملی استفاده شده است. بی شک اسطوره ها و حماسه های ایرانی یکی از مولفه های هویت ساز در خلق نقوش سقانفارها است.

خانه های تاریخی نهبندان که به لحاظ قدمت متعلق به دوره قاجار و اوایل پهلوی می باشند، از منظر معماری مسکونی کمتر مورد توجه قرار گرفته، به گونه ای که با احداث بناها وگسترش معماری نوین ، تعدادی ویران و یا در معرض تخریب اند.این خانه ها به سبک ایوان دار و باغ سرای ساخته شده اند. عناصری چون هشتی ، دالان ، میانسرا ، اتاق ، طاقچه ، سرداب ، تنور ، قوس های جناغی ، بیز ، نیم دایره ، و پوشش طاق وتویزه ، گنبدی و گهواره ای ویژگی های شاخص آن ها می باشند.بنا بر اهمیت ، ضرورت ، و نقش خانه ها در بافت سنتی و کمبود پژوهش ها در این زمینه ، طی شناسایی و مشاهدات میدانی از خانه های تاریخی ، ثبت تصاویر ، نما و پلان انجام شد

به استناد منابع و متون تاریخی کجور در دوره میانه اسلامی با همین نام و قبل از تهاجم مغول با نام کجه مرکز سیاسی ایالت رویان و سپس پایتخت رستمدار بوده است . رویان یکی از ایالتهای مهم اسپبدان طبرستان در بخش غربی طبرستان بود که گسترش جغرافیایی آن از غرب آمل شروع وتا مرز دیلمان ( گیلان ) امتداد داشته است . بنا به نوشته این اسفندیار ، یکی از شعبات خاندان اسپهبدان بنام پادوسبانان از سال 45 تا 1005 ه . ق ( تا دوره صفویه ) در این منطقه فرمانروایی کرده و آثار بناهای ارزشمندی از خود بر جای گذاشتند. تاکنون پژوهشهای جامعی برای آثار و محوطه های منطقه کجور بویژه دوران اسلامی انجام نشده است . کمبود پژوهش و عدم شناخت استقرارهای یاد شده انجام پژوهشهای تطبیقی بین آثار و محوطه های دوران اسلامی مناطق همجوار بویژه شرق مازندران و کجور را که بی شک بر یکدیگر تاثیر و تاثر داشته اند را مشکل و مبهم نموده است . نگارنده جهت رفع این نقیصه به بررسی باستانشناسی محلهای دوران اسلامی منطقه کجور پرداخته است و برای پژوهش و بررسی دو فصل بررسی باستانشناسی انجام شد که برطبق شواهد و مدارک باستانشناسی تداوم و استقرار فرهنگی در منطقه از اواخر هزاره دوم ق. م ( عصر آهن ) تا دوره قاجار قابل مطالعه و بررسی است . پراکندگی استقرار های دوران اسلامی این منطقه بدلیل شرایط اقلیمی و زیست محیطی نقش موثری در روند شکل گیری فرهنگهای دوران مختلف اسلامی داشته است . بررسی باستانشناسی نشان می دهد که تراکم و گستردگی استقرار های دوران اسلامی منطقه کجور که عموما در مناطق دشت و هموار متمرکزند، نسبت به دوره های قبل بیشتر است . تحلیل معماری آثار و بناهای این منطقه نشان می دهد که با وجود تاثیر پذیری از بناهای شرق مازندران و گلستان چه در اصول معماری و چه در اصول تزئین تحت تاثیر توانهای محیطی و شرایط اقلیمی است . بدیهی است شناخت دقیق تر آثار دوران اسلامی منطقه کجور منوط به انجام بررسیهای هدفمند و کاوشهای علمی باستانشناسی جهت آگاهی از ارتباطات فرهنگی درون منطقه ای و برون منطقه ای با مناطق همجوار است .