انقلاب مشروطه از تحولات اجتماعی مهم سده اخیر ایران بشمار می رود، مطالعه و بررسی نقش نیروهای اجتماعی که در این تحول، فعالیت چشمگیر داشته اند می تواند تصویر روشن تری را از این انقلاب به ما نشان دهد. از میان نیروهای اجتماعی، روحانیون مشارکت و فعالیت برجسته ای در انقلاب مشروطه داشته اند. بطوریکه تعدادی از آنها در شمار رهبران انقلاب مشروطه به حساب آمده اند. اما این تعداد از روحانیون، چه نوع از رهبری را در این انقلاب داشته اند؟ به عبارت دیگر نقش روحانیون در رهبری انقلاب مشروطه چه بوده است ؟ برای پاسخ به این پرسش به این مبنای نظری تکیه کرده ایم که جامعه شناسان، رهبران هر انقلاب را به سه دسته تقسیم کرده اند: رهبران ایدئولوگ ، رهبران بسیج گر و رهبران زمامدار. از آنجا که زمامداری و رهبری سیاسی پس از انقلاب مشروطه، در دست روحانیون نبوده است و عموم کتابهای مربوط به تاریخ مشروطه، به این نکته اذعان دارند. لذا این پژوهش به این پرسش می پردازد که نقش روحانیون در رهبری انقلاب مشروطه کدامیک از نقش های ایدئولوگ یا بسیج گر بوده است ؟ بدین منظور با مشخص کردن ویژگیهای رهبران ایدئولوگ و بسیج گر، و بررسی اندیشه و فعالیتهای سیاسی اجتماعی روحانیون برجسته و فعال در انقلاب مشروطه، نوع رهبری آنان را در این پژوهش مشخص کرده ایم. از طرف دیگر برای اینکه این بررسی جنبه مقایسه ای داشته باشد، اندیشه سیاسی دو تن از روشنفکران مهم انقلاب مشروطه نیز مورد بررسی قرار گرفته است . در پاسخ به پرسش اصلی پژوهش ، فرضیه جانشین رقیب اینست که روحانیون رهبر ایدئولوگ در انقلاب مشروطه بوده اند که ما با بررسی اندیشه سیاسی آنان، این فرضیه را نفی کرده ایم. و فرضیه اصلی عبارتست از اینکه روحانیون نقش رهبر بسیج گر را در انقلاب داشته اند که ما با بررسی فعالیتهای آنان، این فرضیه را اثبات کرده ایم.