این رساله حاضر پژوهشی است پیرامون علل تنوع گرایشهای سیاسی روشنفکران در دهه چهل و پنجاه. اینکه از لحاظ نظری و عملی تنوع گرایشهای سیاسی در میان روشنفکران از چه منبع و عللی سرچشمه می گیرد از جمله مسائل مهم هر جامعه ای است . تمامی تحولات مهم و انقلابها در دنیا به دنبال یک تحول فکری - فرهنگی در میان مردم پدید آمده است و دلیل این امر نیز آن است که تا تغییری دراندیشه، روحیه و اخلاق مردم صورت نگیرد تغییری در مناسبات اجتماعی و فرهنگی آنان بوجود نخواهد آمد. روشنفکران ایران طی دروه های مختلف در بارور نمودن تفکر انقلابی و ایجاد تحول عمده در زندگی سیاسی - اجتماعی نقش بسزایی ایفا کرده اند که البته نمودهای آن در زمانهای مختلف متفاوت بوده است . مثلا عملکرد آنان در دهه های قبل با عملکرد آنان در دهه چهل و پنجاه قابل مقایسه نمی باشد بی آنکه تصور کنیم مطلقا هیچ تاثیری از تحولات قبلی جامعه نپذیرفته اند. گروه روشنفکران در ایران در اثر یکسری تحولات در قرن نوزدهم میلادی شکل گرفتند و سپس در اواخر دهه پنجاه (1357) یکی از بارزترین نمونه های انسجام سیاسی خود را به نمایش گزاردند. اینکه چه گرایشهای سیاسی - اجتماعی عمده ای در میان گروههای روشنفکری در مقطع مورد نظر ما شکل گرفته و علائق طبقاتی آنان چه نقشی در این زمینه ایفا کرده، و اینکه چه شرایط و امکاناتی برای تحرک اجتماعی آنان در جامعه ایران وجود داشته و فرهنگ و ساختار سیاسی حاکم بر جامعه تا چه حد اجازه مشارکت سیاسی به طبقه روشنفکر را می داده است ، همه از جمله سوالاتی است که این رساله قصد دارد به آنها بپردازد.