مدرسه شیخیه یکی از مدارس کلامی شیعه اثناعشری به شمار می رود که توسط شیخ احمد احسائی در قرن دوازده هجری بنا نهاده شد. تعالیم شیخ احسائی پس از مرگ او و جانشین اصلی اش سید کاظم رشتی در چهار مسیر ادامه یافت. مدرسه کرمان، مدرسه تبریز و مدرسه همدان و جریان بابیه نخستین. یکی از موضوعاتی که با نام مدرسه شیخیه گره خورده است، بحث رکن رابع ایمان است که چهار مدرسه فوق الذکر در مورد اصل و جزئیات آن نظر واحدی ندارند. رساله حاضر با مطالعه آثار مشایخ شیخیه در چهار مدرسه فوق الذکر سیر تطور این نظریه را پی می گیرد و نشان می دهد برای فهم صحیح تطورات این نظریه باید بین بُعد نظری آن با بُعد مصداقی اش تفکیک کرد. در بخش نظری به تفصیل ادله باورمندان و منکران این نظریه در بین شیخیان مطرح شده و نسبت آن با تئوری وحدت ناطق تبیین شده است. در بخش مصداقی نیز با احصاء گزارش های گوناگون مدارس چهارگانه فوق، کوشیده شده در مورد جایگاه و ادّعای مشایخ مدرسه شیخیه (به خصوص: شیخ احسائی و سید رشتی) در نگاه اتباعشان قضاوت شود. نظریه رکن رابع به عنوان اثبات کننده وجود وسائط میان معصومین علیهم السلام با سائر مردم، علاوه بر بُعد کلامی از لحاظ تاریخی نیز می تواند به فهم بهتر برخی وقایع تاریخی دوران قاجار تا دوران معاصر کمک کند. لذا با زاویه دید تاریخی نیز به تحلیل تطورات آن به ویژه ارتباط آن با جریان بابیت پرداخته شده است.

فضائل نگاری صحابه، به ویژه فضائل خلفای نخستین به عنوان شاخه ای مهم از حدیث نگاری همواره مورد توجه نگارندگان مسلمان – شیعه و سنی- و همواره محل بحث و جدل این دو گروه بوده است. منازعاتی که تا عصر حاضر نیز ادامه دارد. درک و دریافت جریان شکل گیری، تدوین و دگرگونی این فضائل در سه قرن اول هجری با استفاده از منابع اصیل، می تواند به این سوال پاسخ گوید که آن چه امروز به عنوان فضائل خلفا می شناسیم در قرن اول تا سوم چه جایگاهی داشته ، در طول این سه قرن چه تغییراتی به خود دیده و موضع گیری ها و برداشت های متاخر از فضائل خلفا تا چه میزان ریشه در قرون اولیه دارد؟ جریان شکل گیری آثار مربوط به فضائل، هم چون بسیاری از جریان های نگارشی، از فضای سیاسی دوران پس از پیامبر(ص)، و نیز منازعات و درگیرهای میان علما در قرون اولیه هجری بر سر اثبات برتری ابوبکر یا علی(ع)، و نیز برتری نوبتی سه خلیفه نخست، تاثیر پذیرفته است. نوشتار حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای بدین نتیجه دست یافته که روند فضائل نویسی در این سه قرن هم از نظر تعداد فضائل و هم نوع، محتوا و کیفیت آن تغییرات بسیاری به خود دیده و نیز تاثیر مستقیمی از فضای سیاسی قرون نخست پذیرفته است، به طوری که رشد آن- به ویژه از نظر کمی-را نمی توان بدون در نظر گرفتن مناقشات جانشینی پیامبر(ص) و اختلاف بر سر برتری خلفا، مورد بررسی قرار داد. در این زمینه، ایجاد رقابت میان خلفا با امام علی (ع) که شمار فضائل مسلم او در منابع کهن و به اعتراف کسانی چون احمد بن حنبل بسیار بیش از خلفا بوده، یکی از مسائل مهم در دامن زدن به جعل و گسترش روایات فضائل مربوط به رقبا بوده است. تدوین فضائل در ابتدا توسط سیره نگاران، مورخان و محدثان بدون ارائه تعریفی که ملاک انتخاب ایشان را روشن سازد و به صورت مکتوبات غیر مستقل آغاز شده است. اما به تدریج و بر اساس نیاز، به سمت مدون شدن و ترتیب یافتن و تلاش برای دستیابی به هویت مستقل، حرکت نموده و در قرن سوم توسط معتزلی ها با ارائه تعریف علمی و تحلیل عقلی به مرحله جدیدی قدم گذاشته است. دست آورد عمده آن در این قرن نزدیک شدن هر چه بیشتر فضائل، در فرم و محتوا، به مکارم اخلاق است.

ثقیف در تاریخ قبل و بعد از اسلام در ابعاد گوناگونی جای بحث دارد، مسائل اقتصادی ، کشاورزی و اهمیت آن در حجاز ، تولید و صادرات محصولات طائف ، حضور در بازارها به ویژه در بازار عکاظ و نیز دامپروری ، حرف و صنایع و فنون رایج در طائف و ... و همچنین در مسایل اجتماعی و مشارکت مردمی که در ساخت باروی غیرقابل نفوذ طائف تبلور و تجلی یافته است و به لحاظ تمدنی به ساکنان جنوبی شبه جزیره شباهت زیادی دارد. در وقایع و ایام و جنگهای جاهلی کمتر حضور داشته و به حفظ موجودیت و کیان خود پرداخته است. از مسایل مهم ثقیف ، جایگاه دینی آن در جاهلیت و اسلام است که در شرافت و بت پرستی و منزلت بت لات و بیت اللات ، پهلو به پهلوی قریش و هبل و کعبه می زد. قبیله ثقیف و دیگر قبایل حجاز موضوعاتی نو و دست نخورده برای تحقیق و پژوهش های بنیادی است که مواد خام آن در لابلای کتب تاریخی به وفور به چشم می خورد. محل سکونت آنان -طایف-مکان سرمایه گذاری ثروتمندان قریش و محلی دور از صحنه های داغ سیاسی و نزاع ها و جنگ های قدرت بود، طایف پناهگاه فراریان ، عزلت گاه از جامعه بریدگان ، تبعیدگاه نااهلان ، مخالفان ، متمردان و آشوبگران بود.

در این نوشته در نظر داریم ضمن نمایاندن حساسیتهای شیخ مفید در طرح مباحث تاریخی، با الهام از آموزه های ایشان، تصویر روشنی از قالب تفکر و اندیشه های وی در گزینش، بررسی و نتیجه گیری موضوعات تاریخی ترسیم نماییم و نیز تلاشمان بر این بوده است تا بتوانیم تمامی موضوعات تاریخی مطرح شده در آثار شیخ مفید را، اگر چه به شکلی کوتاه، باز شناسیم که این کار را در قالب یک جدول سامان داده ایم. مهمترین اصول اندیشه ایشان، بویژه در تاریخ امامان علیهم السلام، بر پایه منصوص بودن امامت امامان علیهم السلام، حقانیت امامان علیهم السلام، عدم شایستگی کسانی که خلافت حضرت علی علیه السلام را غصب نمودند، اثبات امامت در نسل امام حسین علیه السلام و عصمت پیامبر صلی الله علیه و اله و امامان علیهم السلام استوار است که ما در این نوشته به شکل گسترده تری به بررسی آنها پرداخته ایم.

گردآوری و تدوین اخبار و روایات مربوط به سیره پیامبر (ع) شامل حوادث قبل و بعد از بعثت در مکه و حوادث دوران مدینه از قرن اول هجری در مدینه آغاز شد کسانی تدوین سیره را آغاز کردند که دست نوشته های آنان از بین رفته و فقط گزارش هایی از مطالب آنان در کتب سیره نگاران بعدی به چشم می خورد. موسی بن عقبه از سیره نگارانی است که در کنار اسحاق در تدوین سیره نگاری نقش اساسی داشته است و مکتوبات وی از بین رفته فقط اخباری از او در کتب دیگر دیده می شود. از مجموع روایات و اخبار می توان فهمید که وی درباره سیره کتاب جامع و مدونی نگاشته است. وی در کتابش اخباری درباره خلفای نخست والدیان دارد.