کتاب الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه به همراه کتاب ذخیره خوارزمشاهی در ردیف بهترین ومهم ترین کتابها در زمینه علم طب هستندکه به طور جامع به فار سی نگاشته شده اند. اگر چه قبل از این دو کتاب ،نوشته های فارسی به طور پراکنده وجود داشت لکن نمی توانست کار گشای علم طب در آن زمان و زمان حال باشد،به همین دلیل لازم دانسته شدکه برای ترسیم فضای کلی تطور دانش پزشکی در تاریخ اسلام (بین قرون اول تا سیزدهم هجری) و دست یافتن به دانسته های عمیق در این حوزه ،واژگان فنی و بنیادی این دانش را از متون تخصصی تاریخ پزشکی دوره اسلامی،استخراج،بررسی،تعریف سطح روابط معنایی شده و در نهایت تنظیم الفبایی شود. در این پژوهش تحلیل محتوایی و واژگانی کتاب الاغراض الطبیه والمباحث العلا ئیه تألیف سیداسماعیل جرجانی برای تهیه اصطلاح نامه پزشکی دوره اسلامی در نظر گرفته شده است که این کتاب از منابع اصیل واژگان و ترکیب کلمات فارسی اصیل است که خلاصه ای از کتاب ذخیرهخوارزمشاهی است. در این پژوهش سعی شده است سطح روابط معنایی - تاریخی واژگان کهن پزشکی در کتاب الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه محور اصلی قرار گیرد و کتاب مذکور از نظر تاریخ پزشکی و نقش این کتاب در متون پزشکی به زبان فارسی مشخص و تعریف شود. به این دلیل که چنین پژوهشی تاکنون انجام نگرفته ، در جهت ترسیم نقشه کلی تاریخ پزشکی اسلامی با استناد به متون پزشکی ،چنین تحقیقی ضروری است. واژگان کلیدی: اصطلاحات پزشکی، الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه ، اندام ،بیماری، جرجانی،خوارزم،دارو،ذخیره خوارزمشاهی.

چکیده پزشکی از جمله علومی است که تحت تعالیم عالیه اسلام در قرن اول تا سوم با حضور پزشکان جندی شاپور و حمایت تنی چند از خلفای عباسی رشد چشمگیری یافت و سپس با قدرت گیری آل بویه و دست یابی بر بخش های غربی به خصوص بغداد، پایتخت جهان اسلام روند این تحولات شتاب بیشتری یافت. بر همین اساس شناخت جایگاه پزشکی در زمان آل بویه به عنوان حلقه استمرار پیوند دانش پزشکی پیش از اسلام به دوران اسلامی از اهمیت به سزایی برخوردار است. این شناخت و بررسی بر اساس سوالات این پژوهش سامان یافته است، این که: 1- عوامل موثر در تکوین دانش پزشکی در دوره آل بویه کدامند؟ 2- اختصاصات دانش پزشکی دوره آل بویه کدامند؟ 3- بیمارستان ها در ایران آل بویه از نظر اقتصادی، آموزشی، بهداشتی و درمانی چه وضعیتی داشتند؟ اهدافی که در این پژوهش تعقیب می گردد عبارتند از: آگاهی بر عوامل موثر در تکوین دانش پزشکی و چگونگی انتقال اطلاعات طبی به اخلاف خود از طریق ترجمه، تالیف و تدریس؛ هم چنین دست یابی به اختصاصات پزشکی در این دوره که شامل وضعیت بیمارستان ها، شاخه های پزشکی، شیوه های درمان و ابتکارات آنان می باشد. نتایج تحقیق، بیانگر آن است که، اولاً قرار گرفتن مرکز علمی جندی شاپور در حوزه قلمرو سیاسی آل بویه نقش موثری در سامان دهی و ارتقا سطح پزشکی در این دوره ایفاء نموده ؛ ثانیاً حمایت های بی دریغ امرای آل بویه بخصوص عضدالدوله موجبات ارتقاء سطح بهداشت و درمان جامعه را به همراه داشته است؛ پیامد عوامل فوق، جذب دانشمندان و پزشکان برجسته ای بود که بدون توجه به مشکلات گوناگون، به بهترین وجه به امر پزشکی و حتی انتقال اطلاعات طبی خود از طریق تهیه کتاب و حفظ آنها به صورت تالیف؛ ترجمه چنان کارنامه درخشانی از خود به جای گذاشتند که به جرات می توان گفت حاصل تجربیات آنان پایه و اساس تمدن پزشکی غرب بوده است.

کتاب تشریح الابدان یکی از قدیمی ترین کتاب هایی است که در زمینه علم تشریح در تاریخ پزشکی ایران به زبان فارسی نگاشته شده است. با توجه به نسخه های خطی فراوانی که از کتاب باقی مانده است می توان دایره نفوذ و اهمیت آن را در میان پزشکان بعد از ابن الیاس مشاهده کرد. قبل از ابن الیاس کسانی مانند رازی و ابن سینا و... به تشریح و وظایف اعضاء پرداخته بودند اما به زبان عربی بود. ابن الیاس با نوشتن این کتاب به زبان فارسی کمک زیادی به گسترش زبان فارسی و علم تشریح کرد.در این پژوهش شناسایی واژگان تخصصی دانش تشریح در تمدن اسلامی کتاب تشریح الابدان منصور بن محمد بن احمد بن یوسف است که کتاب مجموعه کاملی از واژگان تخصصی تشریح می باشد و این واژگان به صورت فرهنگ اصطلاحات پزشکی تنظیم شدند. اهداف این پژوهش شناسایی و استخراج واژگان تخصصی دانش تشریح درتمدن اسلامی ،تبیین روابط معنایی واژگان و بررسی آماری واژگان کتاب تشریح الابدان ،شناسایی جایگاه کتاب تشریح الابدان در دانش پزشکی در تمدن اسلامی ، شناسایی یکی از دانشمندان علوم پزشکی در تمدن اسلامی می باشدکه این واژگان به صورت اصطلاح نامه پزشکی تنظیم شده اند. واژگان کلیدی: ابن الیاس؛ پزشکی دوره اسلامی؛ تشریح؛ تشریح الابدان؛ علم تشریح

در بررسی تاریخ علم جبر در ایران، مطالعاتی که تا حال حاضر انجام شده اند همگی دامنه این دانش را در ایران تا قرن یازدهم هجری دنبال نموده اند. به عبارت دیگر، تاکنون دانش جبر در ایران در دورانی پس از قرن دوازدهم هجری بررسی نشده است. در پژوهش حاضر، تاریخچه علم جبر در ایران در دوران پس از دارالفنون مقارن دوران قاجار مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به آن که تاکنون )متأسفانه( درباره تطور دانش جبر در ایرانِ دوران قاجار پژوهش مستقلی انجام نشده و کار تطبیقی درباره وضع دانش جبر در این دوران نسبت به دستآوردهای ریاضیات جدید در این حوزه در اروپا انجام نشده و آن چه از کتاب ها و پایان نامه ها درباره مدرسه دارالفنون موجود است صرفاً محدود به تاریخچه و روش اداره این مدرسه و شرح حال معلمان آن می باشد؛ لذا این مطالعه بر آن است که به طور کامل و در حد توان و با استفاده از اسناد و مدارک موجود به این مهم بپردازد. این پایان نامه در قالب سه فصل تنظیم شده است. فصل اول مروری است اجمالی بر تاریخچه تأسیس دارالفنون و اسامی معلمان ریاضی و رشته های درسی که در آن تدریس می شده است؛ هم چنین در این فصل به بررسی محتوایی کتب جبر تألیف شده توسط مدرسین خارجی و داخلی پرداخته شده است. در فصل دوم به ریاضی دانان قبل و پس از تأسیس دارالفنون پرداخته شده است. قسمت اول اشاره ای دارد به خدمات علمی علی محمد اصفهانی ) آخرین ریاضی دان دوره قاجار ( و قسمت دوم به بررسی رساله جبری نجم الدوله ) از معلمان برجسته دارالفنون و فرزند علی محمد اصفهانی ( اختصاص داده شده است. فصل سوم شامل نتایج حاصل از این پژوهش و نیز بررسی سوالات و فرضیه های مطرح شده در ابتدای این مطالعه می باشد.

چکیده در فصل اول سعی بر آن داریم تا به مطالعه تاریخ علم جبر در تمدن اسلامی و تمدن هایی که دستاوردهایی در این زمینه از ریاضیات داشتند بپردازیم و مهم ترین کارهای صورت گرفته مشهورترین ریاضیدانان تمدن هایی مانند مصر، بابل، یونان، هند، و چین را بررسی اجمالی کنیم. در فصل بعدی پس از معرفی خوارزمی، مبتکر علم جبر، به بیان آثار و ترجمه های آن پرداخته و دستاورد های این ریاضی دان بزرگ که شامل حل اصولی معادلات خطی ،معادلات درجه دوم و جبر دوجمله ای ها است را، بررسی می کنیم و این دستاورد ها را با کارهای ریاضیدانان مشهور سایر تمدن ها در زمینه جبر مقایسه می کنیم و در ادامه جزئیات کارهای انجام گرفته توسط خوارزمی، و تأثیر او بر ریاضیات غرب را شرح می دهیم. در فصل آخر ابتدا مختصری از زندگینامه ریاضیدانانی چون ابوکامل، ثابت بن قره، کرجی، سموئل، ابن هیثم، و خیام را بیان خواهیم کرد. سپس به معرفی آثار و ترجمه های موجود و تأثیر آنان در این زمینه از ریاضیات خواهیم پرداخت و در ادامه کارهای خوارزمی که توسط ابوکامل و ثابت بن قره دنبال شده اند مورد توجه قرار خواهد گرفت. در واقع آن ها معادلات خوارزمی را با ضرایب گنگ نیز در نظر گرفته و حل می کنند، سپس کرجی با کار بر روی یک جمله ای ها اولین نظریه در رابطه با حساب جبری را ارائه می دهد و در راستای کارهای کرجی سموئل و ابن هیثم با کار بر روی چند جمله ای ها موفق به تقسیم کردن چند جمله ای ها بر یکدیگر می شوند و در پایان عمر خیام به تقسیم بندی معادلات درجه سوم پرداخته واین معادلات را به روش هندسی حل می کند. واژگان کلیدی : جبر و مقابله، معادلات درجه دوم ،معادلات درجه سوم، ، خوارزمی، ابوکامل، عمر خیام

کتاب نورالعیون در ردیف مهم ترین کتب، در زمینه چشم پزشکی است که در دانش چشم پزشکی و به فارسی نگاشته شده است. بنا به گفته نویسنده، کتاب های قبل از این کتاب در زمینه چشم پزشکی به زبان سریانی و یونانی و تازی بوده و چون حاکم زمان پارسی گوی بوده، بنا به خواسته وی کتاب نورالعیون به زبان فارسی نگارش یافته است. نگارش کتاب به زبان فارسی و نیز جامعیت آن در دانش چشم پزشکی در زمان نگارش، از وجوه اهمیت این اثر است . به همین دلیل لازم دانسته شد برای ترسیم فضای کلی دانش چشم پزشکی در تمدن اسلامی که پاسخگوی بسیاری از سوالات مطرح شده در زمان خود بوده و نیز دست یافتن به دانسته های عمیق در حوزه چشم پزشکی، واژگان فنی و بنیادی این دانش از کتاب نورالعیون استخراج، بررسی، تعریف سطح روابط معنایی شده و در پایان هم تنظیم الفبایی شود. در این تحقیق بررسی محتوایی و واژگانی کتاب نورالعیون، تالیف ابو روح محمد بن منصور بن ابی عبداله جرجانی یمانی معروف به "زرّین دست" برای تهیه اصطلاح نامه چشم پزشکی در نظر گرفته شده است. این کتاب از منابع اصیل و غنی واژگان و کلمات فارسی می باشد. کتاب مذکور محور اصلی این پژوهش قرار گرفته است. براساس آن علاوه بر بررسی تشریح اعضای چشم، بسیاری از بیماری های چشم و داروهایی که برای درمان آن بیماری ها کاربرد داشته اند، بررسی گردیده و نحوه درمان و عمل جراحی که به وسیله ابزار و آلات چشم پزشکی در آن دوره استفاده می گردید شناسایی شده و مفاهیم هر یک توصیف شده است.

کتاب هدایه المتعلمین یکی از مهم ترین و گرانبهاترین کتب پزشکی به شمار می رود که در قرن چهارم هجری تألیف شده است . و در ردیف قدیمی ترین آثار منثور طبی زبان فارسی قرار دارد . و از این حقیقت حکایت می کند که در یک هزار سال پیش زبان فارسی برای نگارش کتابی در علم طب مایه کافی داشته است و از جهات مختلف دیگر نیز مانند تاریخ طب ، اسلوب نگارش ، لغات علمی پزشکی فارسی و غیره حائز اهمیت می باشد. در این پژوهش تحلیل محتوایی و واژگانی کتاب هدایه المتعلمین نوشته ابوبکر اخوینی برای تهیه اصطلاحنامه پزشکی دوره اسلامی نیز در نظر گرفته شده است . و اشاره می شود که نویسنده از منابع اصیل در کتاب خود بهره برده و به ترکیب کلمات اصیل فارسی نیز پرداخته است . محور اصلی این پژوهش رهیافت به سطح روابط معنایی تاریخی واژگان کهن پزشکی در کتاب هدایه المتعلمین است . به همین دلیل لازم دانسته شد که برای ترسیم فضای کلی تطور دانش پزشکی در تاریخ اسلام (بین قرون 1 تا 13 ) هجری و دست یافتن به دانسته های عمیق در این حوزه واژگان فنی و بنیادی این دانش از متون تخصصی تاریخ پزشکی دوره اسلامی استخراج ، بررسی ، تعریف سطح روابط معنایی شده و در نهایت تنظیم الفبایی شود . علاوه بر تعریف نقش این کتاب در تاریخ پزشکی از این نظر که ترسیم کلی تاریخ پزشکی اسلامی با استناد به متون پزشکی کمتر مدنظر بوده ، چنین تحقیقی ضروری می باشد .

بحث در باره قسمتهای مهم کتاب مفتاح الحساب و دستاوردهای مهم کاشانی مانند: اختراع کسرهای اعشاری در مقابل کسرهای شصتگانی - محاسبه دقیق عدد پی - محاسبه دقیق سینوس یک درجه که منجر به حل معادله درجه سوم به روش ابداعی کاشانی می شود .

روش عددنویسی که امروزه در سرزمین های اسلامی وجود دارد از اقوام هندی به دست ما رسیده است، بنابراین شیوه این نوع عدد نویسی به پیش از اسلام باز می گردد. هدف از این پایان نامه تبیین چگونگی این انتقال است. در فصل اول سعی بر آن داریم تا به مطالعه تاریخ عددنویسی های مهم در جهان و نحوه نگارش این اعداد بپردازیم.در فصل بعدی به بررسی تاریخچه ی عددنویسی هندی پرداخته و چگونگی انتقال آن به سرزمین های اسلامی را بیان می کنیم و در مورد گونه های مختلف اعداد در این سرزمین ها بحث می نمائیم. در فصل آخر نیز در مورد چگونگی انتقال این اعداد به سرزمین های اروپا صحبت کرده و نتایج بدست آمده از این پایا ن نامه را بیان می کنیم.