شاهنامه از نظر تنوّع حوزه ی تصویر یکی از شاهکارهای خیال شاعرانه ی سرایندگان زبان پارسی است؛ مجموعه ی بی شماری از زیباترین تصویرها در شاهنامه وجود دارد که به علت پراکندگی در سراسر کتاب تجلّی جداگانه ای نمی یابد.پایان نامه ی حاضر با عنوان (نقد و تحلیل تصاویر شعری بخش تاریخی شاهنامه و مقایسه آماری آن با بخش اساطیری و پهلوانی) به نقد و تحلیل صور خیال بخش تاریخی شاهنامه می پردازد. این پژوهش شامل یک مقدّمه و پنج فصل است. فصل اوّل در بر گیرنده ی کلیّات و تعاریف مختصر در مورد عنصر خیال و تصویر و ارزش آن در شعر است و پس از آن در فصل های مستقل و جداگانه ابتدا توضیحاتی مختصر و دقیق برای هر یک از صور خیال که شامل تشبیه، استعاره و کنایه می شود، آمده و سپس با ذکر شواهد و مصادیق مربوط به آن از دوره ی تاریخی شاهنامه بر اساس صورت الفباییِ محوری ترین واژه در تصویر، نکته های لازم بیان شده است. در فصل پایانی ضمن بیان موضوعات تحلیلی در زمینه ی مورد بحث، سعی شده است با نگرشی آماری، صور خیال بخش تاریخی شاهنامه با بخش اساطیری و پهلوانی آن مقایسه و نتایج علمی و تحقیقی آن بیان شود.

در میان حالت های گوناگون روان آدمی، غم و شادی بارزترین نمودهای این حالات و احساسات هستند. آدمی هیچ گاه از غم و شادی و پیامدهای آن جدا نبوده است. بینش و دانش انسان نسبت به دنیای برون و درون سبب پیدایش این دو احساس است. هنرمند در جایگاه فردی حساس و عاطفی، متأثر از پدیده های اجتماعی، فرهنگی و اعتقادی جامعه ی خویش است. حافظ هم در جایگاه شاعری اندیشه ورز، در غم ها و شادی ها تأثیری ماندگار بر روح و روان خوانندگان اشعارش نهاده است. هدف این پژوهش، شناخت دیدگاه حافظ نسبت به غم و شادی و واکنش وی در رویارویی با این پدیده های روانی است. برای این شناخت، در فصل نخست، با تأکید بر اثرپذیری فرد از جامعه، به عصر حافظ و گوشه هایی از زندگی و اخلاق اجتماعی او پرداخته شده است. در فصل دوم، جهان بینی حافظ بررسی شده است. در فصل سوم، به شناخت و روان شناسی هنرمند، ازجمله حافظ به عنوان هنرمندی شاعر توجه شده است. در فصل چهارم، با نگاهی به هیجان ها و احساسات آدمی، غم و شادی حافظ و واکنش وی در برابر این حالات، مورد کندوکاو قرار گرفته است. و در فصل پنجم، بارزترین نمودهای غم و شادی در دیوان حافظ، هم چون گریه، خنده، طنز و مرثیه بررسی و تحلیل گردیده است

غزل معاصر فارسی از جمله موضوعات مورد توجه پژوهشگران ادبی است و با توجه به جنبه های گوناگونش شایسته ی نقد و بررسی های فراوان می باشد. در این میان شکل شناسی به عنوان یکی از برآیندهای نقد فرمالیستی یا صورتگرایی از جمله رویکردهای مناسب برای بررسی غزل معاصر فارسی است. در یک تعریف نسبتاً جامع، صورتگرایی به مفهوم کشف، شرح و بسط صورت در اثر هنری است. اساس این رویکرد بر مبنای استقلال اثر ادبی است و منتقد با بررسی نظام ارتباطی عناصر یک متن و پیوند آنها با یکدیگر به دنبال نشان دادن تناسب های آشکار و نهان آنها با توجه به ادبیت اثر است. منتقد صورتگرا از پرداختن به مسائل فرعی و حاشیه ای چون ملاحظات تاریخی، سیاسی، اجتماعی، یا زندگی نامه ی شاعر و مولف پرهیز میکند و آنها را در مراحل فرعی و ثانوی معتبر می داند. رساله ی حاضر در پی بررسی غزل معاصر و دو جریان عام آن یعنی شاعران سنتی و نوپرداز، از سلسله ی پهلوی تا انقلاب اسلامی است و براساس مبانی یاد شده، غزل رهی معیری، عماد خراسانی، شهریار و پژمان بختیاری را به عنوان شاعران سنتی و هوشنگ ابتهاج، سیمین بهبهانی و محمدعلی بهمنی را به عنوان نوپردازان مورد بررسی قرار می دهد. در بخش نخست رساله هر کدام از مشخصه های زبانی، موسیقایی، تصویری و موضوعی غزل به صورت مجزا و در بخش بعدی ارتباط عوامل یاد شده در پیوند با یکدیگر در غزل هر شاعر نشان داده شده است.

شاهنامه ی فردوسی به عنوان یکی از گنجینه های زبانی و ادبی و تاریخی و فرهنگی ایرانیان ، دربردارنده ی موضوعات و مسایلی است که جنبه های گوناگون هویت تاریخی و فرهنگی پیشینیان ما را به خوبی نشان می دهد . یکی از این موضوعات که به فراخور حماسی بودن بخش های مهمی از این کتاب سترگ در آن حضوری چشمگیر دارد، آیین ها و فنون و ابزار های رزم است که اتفاقاً تا کنون پژوهشی گسترده و شایسته درباره آن انجام نگرفته است؛ حال آن که برابرپژوهش ما، بسیاری از فنون رزم و آیین های لشکرکشی مطرح شده در شاهنامه هنوز هم در مراکز آموزش نظامی موضوعیت طرح و آموزش دارند و بسیاری از جنگ افزارهایی که در بعضی از منابع اروپایی تحت عنوان «سلاح اسلامی» ثبت و ضبط شده اند ، در واقع ماهیتی ایرانی دارند . باری ، پژوهش حاضر در سه بخش، با گستردگی تمام، این موضوع را بررسی کرده است و علاوه بر نقل شواهدی از شاهنامه ، گاهی برای تبیین بهتر موضوع ،نمونه های امروزی بعضی از عناصر و ابزارها را هم ذکر کرده است. بخش اوّل (در سه فصل) به بررسی فنون و آیین های رزم در شاهنامه اختصاص یافته است، بخش دوّم نیز به انواع گوناگون جنگ افزار های به کار رفته در شاهنامه پرداخته است، بخش سوّم مطالب دو بخش نخست در قالب جدول نمودار آورده شده تا امکان نتیجه گیری از مطالب ، دقیق تر و آسان تر باشد و سپس تصاویری واقعی از برخی جنگ افزار های کهن به عنوان پیوست نقل شده است تا آگاهی خواننده را تکمیل نماید

چکیده: رساله ی من که مشتمل بر چهار باب است، بر اساس چهارده فصل تنظیم شده است. در فصل اول از باب اول، تصوف را تعریف کردیم، ودر فصل دوم به سیر تاریخی آن پرداختیم. در فصل سوم توضیح اصطلاحات را از نظر دور نداشتیم. به باب دوم که رسیدیم آن را به ابن الفارض اختصاص دادیم،و به طور کلی به زندگی نامه ی او پرداختیم و مسائل برجسته ای چون محل و تاریخ تولد و برخی رویدادهای عرفانی و غیرعرفانی مرتبط با او را ذکر نمودیم. فصل دوم را به شرایط اجتماعی و سیاسی و فرهنگی دوران این شاعر و عارف بلند آوازه اختصاص دادیم. در فصل سوم از ویژگی های ادبی شعر او نیز سخن گفتیم و اینکه آرایه های لفظی و معنوی زیادی در آن به کار رفته است. در فصل چهارم از مبانی عرفانی او سخن گفتیم و در این بین به مسأله ی عشق و مراحل آن و نوع اتحاد و فنای شیخ اشاره کردیم. همچنین نظر او رادر باره ی حلول و اهل بیت (ع) بیان نمودیم،ودر کل به این نتیجه رسیدیم که عشق وعرفان ابن الفارض زاهدانه است وسراسر شعرش از عرفان موج می زند. باب سوم را به حافظ اختصاص دادیم و درست شبیه آنچه که برای ابن الفارض عمل نمودیم برای این شاعر جاودانه انجام دادیم؛ یعنی از زندگی نامه شروع کردیم و فصل پایانی را به مبانی معرفت و عرفان او اختصاص دادیم،و در این باره برای ما روشن شد که اولاً آرایه های ادبی در شعر حافظ به گونه ای طبیعی به کار رفته اند؛ به ویژه ایهام که زیبایی خاصی به آن داده است.ثانیاً در رابطه با عرفان وعشق او ضمن اینکه عاشقانه است جوشش کمتری نسبت به ابن الفارض دارد وبه طور کلی اشعار عارفانه ی او نسبت به موضوعات دیگر حجم کمتری از دیوانش را تشکیل می دهد. اما در باب چهارم به موضوع اصلی رسیدیم که همان بررسی ومقایسه ی مضامین مشترک عرفانی میان دو شاعر است. این بحث را به بیست و چهار محور یا موضوع تقسیم کردیم و در ذیل هرموضوع تعدادی شاهد شعری از هردو شاعر آوردیم؛ به گونه ای که مضمونِ موضوعِ ذکر شده، در ابیات هردو شاعر آمده باشد. ضمناً ابیات را یک به یک مقایسه و از نظر عرفانی و ادبی شرح دادیم. لازم به ذکر است که برای رفع ملالت و ایجاد سهولت، محور های ذکر شده را به سه فصل تقسیم نمودیم.با عناوینِ کار کرد عشق ونقش معشوق و وظیفه ی عاشق،ودر کل به این نتیجه رسیدیم که هرچند افتراقات زیادی در موضوع شعر این دو شاعر وعارف بزرگ هست اما چون هردو درباره ی یک پدیده ی فطری تغنی کرده اند نغمه های مشابه نچندان کمی از خود به یادگار گذاشتند.

ابن یمین فریومدی شاعر معروف سده ی هشتم هجری است که به سبب قطعاتش شهرت بسیار یافته است. دیوانی از این شاعر در سال 1318 هـ . ش شامل مقطّعات، رباعیّات و مثنویّات به اهتمام زنده یاد سعید نفیسی در تهران به چاپ رسیده و دیوان کامل وی مشتمل بر قصاید، غزلیّات، مقطّعات، رباعیّات و... در سال 1344 هـ . ش به تصحیح شادروان باستانی راد در تهران انتشار یافته است. نظر به اینکه در دو تصحیح مذکور اصول و روش های تصحیح انتقادی به کار گرفته نشده و دست یابی به نسخه های خطّی متعدّد نزدیک به تاریخ وفات شاعر در آن زمان برای مصحّحان مذکور میسّر نبوده است؛ همچنین دو اثر مورد اشاره دربردارنده ی متن کامل سروده های ابن یمین نیست، تصحیح مجدّدی با روش انتقادی از این دیوان بر اساس نسخه های معتبر موجود ضروری به نظر رسید. رساله ی حاضر تصحیح انتقادی دیوان مقطّعات و رباعیّات اوست که مشتمل بر بیش از هفت هزار بیت است و قریب به نیمی از دیوان شاعر را در بر می گیرد؛ گفتنی است مجموعه ی حاضر به لحاظ کمیّت کامل ترین شکل از مقطّعات و رباعیّات شاعر است که تا کنون گردآوری شده و مشتمل بر تعلیقات، فهرست اعلام، نام جای ها، آیات و احادیث و امثال است. شایان ذکر است در تصحیح حاضر از یازده نسخه استفاده شده است. این مجموعه به عنوان نخستین گام در ارائه ی دیوان منقّح و مصحّحی از ابن یمین تهیّه شده و امید است که در آینده توفیق تصحیح قصاید و غزلیّات او نیز برای این پژوهشگر فراهم گردد.

سعدی، از شاعران بزرگ ایران و بوستان از شاهکارهای جاودانه ی ادب پارسی است. این اثر منظومه ای است شامل حکایت های بسیار که می توان آن ها را از لحاظ شگردهای داستان پردازی و عناصر داستان مورد بررسی قرارداد. تاکنون بیشتر پژوهش ها و تحقیقاتی که در مورد این اثر انجام شده، مربوط به لفظ و معنای آن، بررسی کلّی شخصیت و مقام سعدی، بررسی های واژگانی، دستوری و سبکی عبارت ها و مسایل اجتماعی و تربیتی مطرح شده در این منظومه می باشد، امّا در مورد تکنیک های داستان پردازی، بررسی ساختار حکایت های سعدی از دید داستان نویسی و جایگاه عناصر داستانی در حکایت های بوستان جزچند مورد که به سال های اخیرمربوط می شود کمتر مطلب درخور توجهّی یافت می شود. دراین پایان نامه کوشش شده است که به بررسی و تحلیل عناصر داستان در حکایت های بوستان و تکنیک های حکایت پردازی آن پرداخته شود. این پژوهش شامل یک مقدّمه و چهار فصل است. در فصل اوّل به کلیّات و تعاریف داستان، داستان کوتاه، حکایت و ... پرداخته شده است. فصل دوم به معرّفی عناصر داستان می پردازد. در فصل سوم به وجوه تمایز حکایت و حکایت واره و بررسی عناصر داستان در حکایت های بوستان پرداخته شده است. در فصل پایانی این پژوهش ، تحلیلی کلّی از عناصر داستانی به کار رفته در حکایت های بوستان ارائه گردیده است.

افضل الدین بدیل خاقانی شروانی را باید تصویرپردازترین شاعر ادب پارسی دانست. اساساً شهرت ویژه ی خاقانی بازبسته به قصاید استوار و دشواری است که سرشار از تصاویر برجسته و بدیع است؛ تصاویر نوآیینی که بن مایه ی آن پشتوانه ی فرهنگی گسترده و گونه گون شاعر است. هرگونه پژوهش در باب سخن خاقانی بی-دستیابی به این پشتوانه ی فرهنگی سترگ نافرجام خواهد بود. هم از این روی تاکنون کسی یارای آن را نداشته-است که تحقیقی سازمانمند در باب تصاویر دیوان خاقانی انجام دهد. اهمیّت بیش از اندازه ی این موضوع سبب شد تا در پژوهشی شایسته ی سخن خاقانی به تحقیق در باب تصاویر بدیع قصاید او بپردازیم. برای این پژوهش تمهیدات خاصی را در نظر گرفتیم که اولین آن جمع آوری منابع معتبری بود که پشتوانه ی فرهنگی شاعر را دربرگیرد. شیوه ی تدوین فرهنگنامه ای نیز سبب شد تا به کلی گویی های بی سود نپردازیم و مستقیماً توجه خود را به تحلیل تصاویر معطوف سازیم. این فرهنگنامه براساس مشبّه بهٌ ها سامان یافته است، ابتدا مشبّه را مشخص کرده و سپس تحلیل مورد توجه را در قالب نکته هایی ذیل هر تصویر آورده ایم. در تحلیل خود را به مفاهیم عمومی علم بیان محدود نکرده ایم و برای تحلیل حقیقی تصاویر شاعر ساخت های تازه ای با نام های تازه مشخص کرده ایم. امید است این پژوهش با به دست دادن مفاهیم و نظرات نویافته ای در گستره ی خاقانی پژوهی و علم بیان تلاش موفقی بوده باشد.

در این پایان نامه به بررسی سبک شعر هوشنگ ابتهاج پرداخته می شود. ابتدا عناصر سبکی شعر او با شیوه ای استقرایی بررسی می شود و سپس با تعیین جدول های بسامدی مورد تحلیل و توصیف قرار می گیرد. این پژوهش در سه بخش ارائه می گردد که عبارت اند از: بخش نخست با عنوان تجدد در شعر فارسی که به انگیزه ها و زمینه های نوگرایی در شعر فارسی به طور گذرا اشاره شده است تا زمینه ای برای بخش های دیگر باشد. در بخش دوم با عنوان هوشنگ ابتهاج، زندگی و مسائلی که به نوعی بر سبک این شاعر تأثیرگذار بوده، یادآوری شده است. در بخش سوم، عناصر سبک شناختی یعنی عناصر زبانی، خیالی، بیانی، موسیقایی، اجتماعی، اندیشگی و ریختاری بررسی شده اند. برای آن که جدول های بسامدی، بهتر به شناخت مخاطب یاری رساند و تأیید و تأکیدی باشد بر درصدهایی که براساس آن ها سبک شاعر مورد تحلیل قرار گرفته، جزئیات هر یک از عناصر سبک شناسی در بخش پیوست ها گنجانده شده است.

چکیده سعدی در شاعری، نویسندگی و اندیشه ورزی چهره ای جهانی است؛ بنابراین درباره ی آرا و اندیشه های او آثار بسیاری نوشته اند. این رساله نیز در نوع خود به بررسی دقیق و آماری عناصر و مضامینی می پردازد که سعدی از دو فرهنگ ایرانی و سامی وام گرفته و در آثار خود وارد کرده است .در این بررسی به تمام عناصر هر دو فرهنگ اعم از باورها، آداب و رسوم، اسطوره ها، آیین ها، آثار و بناهای تاریخی و فرهنگی، اقلیم و جغرافیا، مشاهیر و شخصیت های حقیقی و تاریخی پرداخته شده است؛ عناصری که به نوعی در مسیر افکار و مطالعات شاعر قرارداشته و در آثار او انعکاس یافته اند. از دیگر سوی، مقایسه ی آماری و تطبیقی این عناصر به لحاظ سبک شناسی و تعیین سطح فکری آثار سعدی به عنوان یکی از بزرگ ترین شاعران و ادیبان زبان فارسی و سبک عراقی بسیار مهم به نظرمی رسد و پایان نامه ی حاضر با چنین هدفی شکل گرفته است. به همین منظور در سه بخش جداگانه ابتدا به بررسی عناصر و مضامین ایرانی سپس سامی و در نهایت به تطبیق عناصر هر دو فرهنگ در تمامی آثار سعدی پرداخته شده است. بررسی های دقیق و آماری این پژوهش نشان می دهد سعدی علی رغم اثرپذیری از مختصات فکری وسبکی دوره ی خود وسفر به سرزمین هایی که محدوده ی زندگی اقوام سامی بوده اند عناصر ایرانی را به نسبت وتنوع بیش تری در خلال آثار خود به کاربرده است!

در ایه پژی صَ تا تزرسی راتط یٍ میان حک مًت اَی ضاعزان یو یًسیذگان زَ عصزی،تاثیزاتی ک حک مًت اَ در ادتیات داضت اٍوذ،آضکار میض دً.حک مًت اَ مَ اًر تا فز یَگ یادب راتط یٍ مستقیم داضت یٍت طٍ رً مستقیم یا غیز مستقیم اثزات اوکار واپذیزی در گستز یٌ ادتیات تزجا گذاضت اٍوذ.حک مًت اَ یدرتار یاتست ت آوان،گا ت طٍ رً مستقیم در راستای ا ذَاف خ یًص ت تط یًق ضاعزان یو یًسیذگان ریی آیرد یم جًثات ریاج یریوق او اًع ادتی را فزا مَ میکزدوذ. مَچییه گا یَ اس ریاج افتادن یرک دً او اًع ادتی یت دوثال آن ادتیات،دلیلی جش رفتار اَی حک مًت- اَ وذارد؛ زَچیذ ایه رفتار اَ یسیاست اَ،ضکل یضمایل دخالت مستقیم آوان را ت خٍ دً ومیگیزد.چیانک ،ٍحس می هُ- دیستی ساماویان،ریاج و عً حماس یحماس اٍَی ملی را در پی داضت یلی وث دً ایه حس در غشو یًان،ایه و عً را اس ریوق اوذاخت یتا سیاست آوان،قصیذ اٌَی ستایطی درتاری)و عًی حماس یٍ دریغیه(ریوق یریاج تسیار یافت.اس س یًی،سلج قًیان تا کمت جً یُ آغاسیه خ یًص ت ضاعزان،م جًه اس ریوق افتادن قصیذ یحماس یدرمقاتل ریاج یافته غشل یو عً غیایی ضذوذ؛ مَچییه رفتارآوان وسثت ت ص فًیان،سثه ریاج آثار عزفاوی یص فًیاو گطت است.مغ لًان تا افتخار ت اقذامات خ یًص یتلاش تزای ثثت آن،تاریخو یًسی را ریاج دادوذ؛اسس یًی ایضاع وامیاسه اجتماعی تز اثز اقذامات آوان،و عً طیش را ریوق داد.ت زَحال حک مًت اَ،جزیان اَی ادتی ریسگار خ یًص را کیتزل کزد ،ٌتا تط یًق یپطتیثاوی ضاعزان یو یًسیذگان،آن را در راستای ا ذَاف یعلایق سیاسی خ دً ذَایت میکییذ یتا کمک ادتیات تز یج یٍُ سیاسی خ یًص افشید اٌوذ. مَچییه گا ریوق یک و عً یم ضً عً ادتی، ت دلیل تیت جً یُ طثق حاکم یاضزافی یت تثع آن ایضاع اجتماعیای است ک اوعکاسی اس رفتار خ دًحک مًت اَست.

بررسی تحلیلی در پژوهش پیش رو، متمرکز بر مطالعه ی شکل شناختی عناصر داستانی منظومه بر اساس دو رویکرد سنّتی و جدید است و در هر مبحث، مسائل نظری به عنوان مدخلی برای مطالعه مطرح شده است. در این پژوهش، جدا از خوانش فعّال متن، گاه گرایش های فرامتنی هم پیش چشم داشته شده است و غرض آن بوده تا کارمایه ها و ارزش های درونی و ناشناخته ی گرشاسب نامه که در جایگاه خود بسیار مغفول مانده است، بازتابانده شود و جنبه ای از شکوه و آکندگی این اثر معرفی گردد.

خاقانی شروانی، یکی از بزرگ ترین شاعران صاحب سبک و جریان ساز شعرفارسی در قرن ششم(ه.ق.)است که زندگی و شعر وی، پیوسته مورد توجّه بسیاری از پژوهشگران واقع شده و تحقیقات فراوانی درباره ی او، از عصرخویش تاکنون، در تذکره ها، کتاب ها و مجلّات، به همراه شرح برخی از اشعار وی و نقد آن ها انجام گرفته-است. نگارنده ی این پایان نامه، با توجّه به اهمّیّت و جایگاه خاقانی در ادب فارسی، پژوهش های گسترده ی خاقانی شناسی را درحیطه ی مقالات، نیازمند سامان دهی و ترتیب دیده و کوشیده است که با جمع آوری، توصیف و نقد آن ها، چند هدف اساسی را دنبال کند؛ ازجمله : مشخّص نمودن بسامد مقالات خاقانی پژوهی در دهه های مختلفِ سال های1391-1300، معرّفی و توصیف انتقادی پژوهش های مذکور، سهولت دسترسی پژوهشگران زندگی و شعرخاقانی به تلخیص و نقد مقالات یادشده، یافتن پژوهش های اصیل از موازی و تاحدودی کشف سره از ناسره در امر خاقانی شناسی ، پیش گیری از انجام دادن پژوهش های موازی در این حیطه و معرّفی پژوهشگران زندگی و شعرخاقانی. پژوهش مذکور ، شامل سیصد مقاله است که نزدیک به 230 مقاله ی آن از طریق پایگاه های اینترنتی و بقیّه از کتب خاقانی شناسی، همایش ها و نویسندگان آن ها به دست آمده و دارای ده فصل است که هر فصل آن به یک دهه، اختصاص دارد؛ چنان که فصل نخست، مقالات دهه ی1300 تا 1310 و فصل پایانی، مقالات دهه ی1390 تا کنون را در برگرفته و تعداد مقالات در هر دهه به ترتیب : 9، 0 ، 1 ، 3 ، 8 ، 8 ، 10 ، 27 ، 200 و 34 است.

یکی از برجسته ترین ویژگی های شعر خاقانی، ترکیبات منحصر به فردی است که این شاعر ترکیب ساز، بر اساس قواعد گوناگون دستوری ساخته است. وی در ساخت ترکیباتش، نسبت به شاعران خراسان و حوزه ی مرکزی ایران آشکارا از هنجارهای زبانی عدول کرده و ترکیبات شگفت انگیز فراوانی ساخته است. نگارنده در این پژوهش بر آن بوده تا به طبقه بندی و تحلیل ترکیبات خاقانی بپردازد. هم چنین سعی بر آن داشته است تا به مقایسه ی ترکیبات این شاعر ترکیب ساز با ترکیبات سنایی غزنوی نظر نماید. این پایان نامه شامل چهار بخش است: بخش اوّل، به کلیات اختصاص داده شد. در این بخش به پیشینه ی زبان فارسی و ترکی در آذربایجان و اران، زبان مادری خاقانی، تحول زبان آذری کهن به زبان ترکی و قابلیت های ترکیب سازی زبان ترکی پرداخته شد. بخش دوم، به طبقه بندی و تحلیل ترکیبات خاقانی اختصاص یافت. در این بخش ترکیباتی که خاقانی بر اساس قواعد و الگوهای ترکیب سازی، ساخته است، در زیر الگوی مربوط به آن ذکرگردید و در پایان این بخش، ترکیبات نو و خاص وی تحت عنوان «ترکیبات نو و بدیع خاقانی» بیان شد. در بخش سوم نیز بر اساس روش کار در بخش دوم، به طبقه بندی و تحلیل ترکیبات سنایی غزنوی پرداخته شده است. در بخش چهارم، ترکیبات خاقانی با ترکیبات سنایی مقایسه شده اند. از مجموع بحث های این پایان نامه می توان دریافت که زبان مادری خاقانی، ترکی نبوده؛ بلکه فارسی ارانی بوده است. دیگر این که خاقانی بی پروا و جسورانه به ترکیب سازی دست زده است. وی بر اساس اکثر الگوهای ترکیب سازی، به خلاقیت دست زده است . یکی دیگر از خلاقیت های خاقانی در حوزه ی ترکیب سازی، گزینش و چینش خاص واژگان در محورهای همنشینی و جانشینی جمله است؛ به طوری که در بسیاری موارد با حذف یا جایگزینی یکی از واژگان، شعر وی هم از جهت صورت و هم از جهت معنی سقوط خواهد کرد. وی ترکیبات نامأنوس و غریبی را ساخته است که نمونه ی آن ها در شعر شاعران حوزه ی مرکزی ایران یافت نمی شود.

داستان لیلی و مجنون، روایتی نا مکرّر از کهن داستان «عشق» است که گذر روزگاران، غبار کهنگی بر رخساره اش ننشانده است. تمام تلاش نگارنده بر آن بوده است که با کاوش های اینترنتی و کتابخانه ای، سیر تحول این داستان را، قدم به قدم، در ادبیات عربی و فارسی به بررسی بنشیند؛ باشد که نقطه عطفی برای پژوهش های بیشتر در داستان «لیلی و مجنون»، از این منظر باشد. خاستگاه اولیه داستان، بادیه نجد، در سده نخست هجری است؛ ولی در محیط-های شهری، به ویژه در محافل اموی شام که محل آمد و شد قبایل مختلف عربی بوده و به داستان های عاشقانه و رمانتیک توجه شایانی داشته اند، پرورش یافته و بر خلاف تصور همگان، در اوایل روزگار عباسیان- نه روزگار امویان ـ.از نقل شفاهی به نقل نوشتاری در می آید، آن هم نه به صورت داستان، بلکه به صورت حکایات و روایاتی که به شکل غیر مدوّن و بدون رعایت توالی داستانی، در پی هم آمده اند. سپس همین داستان، در آغاز سده چهارم هجری به همت صاحب بن عباد، وزیر دانشور آل بویه، از طریق کتاب «الأغانی» به ایران راه یافته و چهره ای دگرگونه می یابد و علاوه بر سروده های شاعران نامی ایران از رودکی سمرقندی گرفته تا عطار نیشابوری و دیگران، حکیم نظامی گنجوی در سده ششم هجری منظومه داستانی «لیلی و مجنون» را می سراید و 66 منظومه شعری با همین عنوان به پیروی از آن سروده می شود که از مهم ترین آن ها می توان از منظومه «لیلی و مجنون» امیر خسرو دهلوی، جامی و مکتبی شیرازی نام برد. افزون بر این، بسیاری از نامداران ادب فارسی طرفه حکایاتی از این داستان نقل کرده اند و البته؛ داستان به همین جا ختم نمی شود؛ بلکه پس از پهنه ادبیات، در بسیاری از هنرهای زیبای ایرانی نیز رسوخی چشمگیر می کند تا به آنجا که بسیاری از مردم عامه- به غلط- آن را داستانی با ریشه های ایرانی می پندارند. مضمون این داستان نیز با ورود به پهنه ادب فارسی از تک محور عاشقانه به محورهای سه گانه عاشقانه- عارفانه- صوفیانه تغییر می کند. بازتاب این داستان عاشقانه را در ادبیات معاصر عربی، می توان در نمایشنامه «مجنون لیلی» اثر احمد شوقی ردیابی کرد. داستان او آمیزه ای از روایت ها و حکایت های مذکور در کتاب های کهن ادبیات عربی، داستان های عامیانه، دیوان مجنون لیلی و دیگر ادبیات ها (نظیر فارسی، ترکی و فرانسوی) است.

در این پایان نامه، کتاب ها و پایان نامه های معرّفی شده پس از گردآوری، در سه فصل، بررسی و توصیف شده‎اند. بررسی های انجام شده در این پژوهش، نشان می دهد که در دو دهه ی هفتاد و هشتاد به خاقانی و شـعر او توجّهی بیشتر نشان داده شـده و از سـوی دیگر، شارحان و گزیده پردازان، اغلب به گزینش و شرح اشعار تکراری و مشابه روی آورده و محققّان نیز کمتر به نقد نو و ساختاری نظر داشته اند. همچنین به سبب توجّه فراوان آنان به قصاید خاقانی، از اشعار دیگر وی مانند ترجیعات، غزلیّات، قطعات، اشعار عربی و نیز منشآت و مثنوی ختم الغرایب (تحفه العراقین) غافل مانده اند و در عین حال، عرضه ی پژوهش های موازی و تکراری، به ویژه، گزینش و شرح اشعار در بسیاری از گزیده ها و شروح و نیز کمبود تحلیل های دقیق جنبه های هنری و علمی اشعار شاعر، جز در مـواردی انگشت شمار ، از مهم ترین و جـدّی-ترین آسیب هـای آثـار خاقانی شنـاسی است؛ البتّـه، وضـع پایان نامه های بررسی شده به مراتب نابه سامان تر از کتاب ها است؛ زیرا در این عرصه نیز بارزترین آسیب، انجام دادن پژوهش های تکراری است. این پژوهش برآن است تا کتاب ها و پایان نامه های خاقانی شناسی را به گونه ای کوتاه و بایسته، توصیف و تحلیل کند و جنبه های مثبت و منفی آن ها را برای پژوهشگران این عرصه، آشکار سازد.

این رساله بازتاب کوششی است برای نشان دادن ارزش و بررسی انتقادی شعر ستایشی در ادب فارسی .بازه ی زمانی مورد بحث در این پژوهش، از آغاز حضور شعر ستایشی در ادبیات فارسی، تا پایان قرن هشتم است. با توجه به تأثیر اتفاقات وامور سیاسی در شعر ستایشی، طول مدّت مورد بحث را به چهار دوره ی سامانیان، غزنویان، سلجوقیان و مغول وایلخانی تقسیم شده وبر اساس این سلسله ها شعر ستایشی را مورد تحقیق وبررسی قرار داده ایم. در هر دوره یک یا چند شاعر جریان ساز را به عنوان نماینده ی آن دوره انتخاب و ضمن مطالعه اشعار ستایشی آن ها، ویژگی ها و همچنین جوانب پسندیده وناپسند اشعار ستایشی آنان را استخراج کرده ایم و با ارائه ی شواهدی به تحلیل و تبیین موارد مطرح شده در این زیرگونه ی شعری پرداخته ایم. این رساله مشتمل بر پنج فصل است:در فصل اوّل کلیّاتی در مورد شعر ستایشی، تاریخ شعر ستایشی، اهداف، ادوار و داوری در مورد شعر ستایشی بیان شده است. در فصل دوم ابتدا ویژگی های شعر ستایشی دوره سامانیان ذکر شده وبه دنبال آن، اشعار ستایشی رودکی به عنوان نماینده ی این دوره، بررسی گردیده است. فصل سوم نیز به بررسی و بیان مشخصّات وویژگی های اشعار ستایشی دوره ی غزنوی در شعر شاعران برجسته این دوره، یعنی فرّخی، عنصری، منوچهری و مسعود سعد اختصاص یافته است. در فصل چهارم ابتدا کلیّت شعر ستایشی دوره ی سلجوقی بررسی و سپس، شعر ستایشی امیر معزّی، انوری، سنایی و خاقانی تحلیل گردیده است. در فصل پنجم نیز ابتدا اطّلاعاتی کلّی در مورد شعر دوره ی مغول و ایلخانی ارائه شده ودر ادامه، اشعار ستایشی سعدی وحافظ به عنوان نمایندگان این دوره، مورد بررسی قرار گرفته است.پس از بررسی همه جانبه ی شعر ستایشی در ادوار مورد بحث،به این نتیجه دست یافتیم که ارزش ها و فواید فراوانی بر شعر ستایشی مترتب است که می تواند دیدگاه مخاطبان شعر فارسی را نسبت به این نوع شعر تغییر دهد.

سام نامه یکی از آثار داستانی منتسب به خواجوی کرمانی، در کنار آثار دیگر او چون: همای و همایون و گل و نوروز، توان داستان پردازی و ادبی این شاعر قرن هشتم را آشکار می سازد. این اثر با موضوع عشق سام، فرزند نریمان به پری دخت، دختر فغفور چین به لحن حماسی و به تقلید از شاهنامه فردوسی سروده شده است. این که سراینده ی این منظومه تا چه میزان توانسته است مختصّات آثار حماسی را در اثر خود حفظ نماید و تا چه میزان به آثار غنایی تمایل یافته است؛ عمده ترین سوالاتی است که پژوهشگر ضمن پاسخ به آن ها، ارزش ادبی این اثر را با معیارهای بلاغی و زیبایی شناختی مورد بررسی و تحلیل قرار داده و با بهره گیری از جداول آماری به سنجش هایی در این زمینه دست یافته است. این پژوهش در سه فصل با عناوین کلیات تحقیق و مقدمات، بررسی ویژگی های سبکی سام نامه و تصویرآفرینی و زیبایی شناختی در سام نامه، تنظیم شده است.

فکر فلسفی با سرشار کردن روح آدمی به جهان بیرون روی می آورد تا هم اندرون آدمی را بی نیاز سازد و هم جهان برون را بسازد. فلسفه در دوره های آغازین ادبیات فارسی به صورت ستایش عقل و خرد نمودی چشم گیر داشته، و سامانیان در این راه قدم های اساسی را برداشته اند. در دوره ی محمود غزنوی و پس از او فلسفه مورد بی مهری قرار می گیرد و فیلسوفان از دربار کنار گذاشته می-شوند و سرکوب فکر فلسفی به صورت آزار و کشتار شیعه و معتزلیان چهره می نماید. با چرخش ادبیات در سده ی ششم به سوی ادبیات صوفیانه، تضاد عقل و دل به عنوان مهم ترین موضوع آثار صوفیانه مطرح می شود و در این راه شاعران صوفی به ویژه سنایی که آغازگر این راه بوده است، بسیار تلاش کرده اند. جریان ستیز با فلسفه در سده ی هفتم گسترش فوق العاده می یابد، از این روست که فلسفه در این دوره در ادبیات کم ترین نمود را دارد و بسامد ستیز با آن در بسیاری از آثار دیده می شود. سعدی، سیف فرغانی و حافظ به عنوان شاعرانی که در فضای اندیشه ی مسلط اشعری پرورش یافته و آثار خویش را عرضه کرده اند؛ درست پا جای پای سنایی گذاشته و هرجا فرصت را مناسب یافته اند به تمسخر فکر فلسفی و حیرانی فیلسوفان اشارت ها کرده اند. با توجه به آن که سیف فرغانی نسبت به مسائل اجتماعی جهت گیری روشن تری داشته، فلسفه را آشکارا مورد نقد قرار داده و سعی کرده مخاطب خود را قانع سازد که از فکر فلسفی دوری کند. سعدی نیز که پرورش یافته ی نظامیه ها بوده، در راستای فکر اشعری حرکت کرده و بیش از آن که به فلسفه ارزش دهد به اخلاق دینی توجه کرده است،حافظ نیز این راه را ادامه داده و رندانه به ستیز با فلسفه و ناتوان شمردن عقل در کشف حقیقت همت گمارده است.

بازتاب اندیشه های عنصرالمعالی در کتاب قابوس نامه، پیرامون ارائه ی شیوه های زندگی و میزان سودمندی آن در جامعه ی امروزی، مهم ترین انگیزه، برای این پژوهش بوده است؛ بدین منظور، در پژوهش حاضر، مجموع ملاحظات، در دو بخش جداگانه ارائه شده اند: در بخش اوّل، در سه فصل مجزّا، پیشینه ی دودمانی عنصرالمعالی، ویژگی های فردی او و در نهایت امتیازات کتاب قابوس نامه، بررسی و بیان گردیده و در بخش دوم، گستره ای از جنبه های زندگی در قابوس نامه، طی هشت فصل، تحت عناوینی چون: آموزش، دین، اخلاق، خانواده، اقتصاد، بهداشت جسم و روان، جامعه و حقوق فردی و اجتماعی، مورد مطالعه و واکاوی قرار گرفته است. نتیجه این که خواننده ضمن آشنایی با دیدگاه ها و اندیشه های عنصرالمعالی درباره ی جنبه های گوناگون زندگی، به درک درستی از میزان سودمندی کتاب قابوس نامه در پیوند با جامعه ی امروزین، خواهد رسید.

وزن یکی از عناصر سازنده¬ی شعر است که کلام را برجسته می¬سازد و سبب تمایز زبان نظم از نثر می¬گردد. بررسی این رکن از شعر و تناسبی که با محتوای شعر دارد، مسأله¬ای است که این پژوهش بدان پرداخته است؛امری که در ادبیات فارسی، کم¬تر به آن توجه شده و مطالبی که در این خصوص نوشته شده، بسیار محدود است.در این پژوهش، هماهنگی وزن با محتوا در سبک خراسانی (رودکی، فرخی و منوچهری) و سبک عراقی (مولوی، سعدی و حافظ) بررسی شده است. با نقد و بررسی آثار شاعران یادشده، روشن شد که هماهنگی وزن با محتوا در شعر شاعرانی چون رودکی، حافظ و مولوی بسیار بالاست، زیرا رودکی و حافظ، از دانش موسیقاییِ بالایی برخوردار بوده¬اند و مولوینیز علی¬رغم تظاهر به بی¬توجه بودن به وزن و قافیه، به شکلی شگرف، هماهنگی وزن با محتوا را در غزلیات خود لحاظ کرده است. این هماهنگی در شعر فرخی، منوچهری و سعدی نیز وجود دارد، اما گاه ناهماهنگی¬هایی نیز در اشعارشان دیده می-شود. در زمینه¬ی تنوع اوزان، رودکی و مولوی بیشترین تنوع وزن و حافظ، پایین¬ترین تنوع را دارد. شادترین اوزان به مولوی و پس از وی به سعدی و منوچهری اختصاص دارد و کم¬ترین اوزانِ شاد در شعر فرخی و حافظ دیده می¬شود. سنگین¬ترین اوزان در شعر رودکی دیده شده است که بیشتر نشانه¬ی صلابت و وقار در کلام اوست.

سوگ¬سرود، برخورد هنری شاعران با چند و چون مرگ است؛ مرگی که نه تنها پایان زندگی نیست بلکه گویای بخش نهانی در سیر کمال انسانی است. در داستان¬های منظوم پارسی شاعران کوشیده¬اند که مرگ را مورد بازشناسی قرار دهند و نقش انسان را در برابر آن توضیح دهند و خویشکاری او را مشخص نمایند. در ادب حماسی از آن¬جا که مرگ قهرمانان داستان، بیش¬تر در میدان جنگ رخ می¬دهد، رنگ و نمای پهلوانی و خردمندانه به خود می¬گیرد و با آن-که قهرمان در برابر مرگ، چاره¬ای جز تسلیم شدن ندارد؛ امّا در زندگی خود با تلاش و مبارزه نشان داده¬است که مرگ را با آغوش باز پذیرفته¬است. از این ¬جهت ¬است که بلاغت تصویر در صحنه¬های سوگواری، در گرو سربلندی و آزادی قهرمان حماسه بوده و با چنین شیوه¬ای بوده-است که فردوسی در سوگ¬سرود خود بر جریان سوگ¬سرایی شاعران دیگر موثر واقع شده¬است. در ادب منظوم بزمی، مرگ چهره¬ای متفاوت از شکل و شمایل حماسی آن یافته¬است؛ به سخن دیگر، اگرچه مفهوم و دغدغه¬ی مرگ در تمام انواع ادبی فارسی به اساطیر دور و دیر مشترک اشاره دارد ولی در جلوه¬های هنری، راه و آیین¬های متفاوتی پیدا کرده¬است؛ هم¬چنان¬که زبان شعری فردوسی در سوگ¬سرود¬های حماسی مورد توجه شاعران حماسه¬پرداز قرارگرفته، در جریان شعر غنایی می¬توان گفت نظامی یکی از موثّرترین شاعران این عرصه بوده¬ و مشترکات تصویری و مضمونی در سوگ¬سرود¬های شاعران پس از او گویای همین توجّه سبکی به نظامی بوده¬است.

تخته¬نرد از قدیمی¬ترین بازی¬های جهان است؛ در پس ظاهر ساده¬ی این بازی باستانی مفاهیم عمیق فلسفی نهفته¬ است و اگرچه جلوه¬ی آن در دوران معاصر و دربرابر بازی¬های رایانه¬ای جدید رنگ باخته، امّا در زندگی ایرانیان قدیم از ارزش و جایگاه والایی برخوردار بوده است تا جایی که در گستر? ادب پارسی با دیوان کمتر شاعری برخورد می¬کنیم که در آن از توصیف نرد و لوازم آن بهره نگرفته باشد. تخصصی بودن بسیاری از اصطلاحات این بازی، باعث شده تا شارحان در معنا کردن ابیات و و درک مفاهیم مورد نظر شاعر به بیراهه بروند. در این پژوهش ابتدا پیشین? نرد از لحاظ تاریخی و اساطیری مورد بررسی قرار می¬گیرد، سپس شیو? بازی به شکل مفصل بیان شده و بعد از آن ساختار و اصطلاحات این بازی تحلیل می¬شوند، سپس انواع دیگر این بازی با تصویر شرح داده ¬می¬شود. در فصل دوم که خود به هفت بخش تقسیم می¬شود بازتاب تصویری نرد در قرون مختلف و در متون نظم مورد تحلیل دقیق قرار می¬گیرد. در بخش هفتم به بررسی تصویر نرد و اصطلاحات آن در متون نثر پرداخته¬شده است. در هر بخش بعد از ذکر کلّیات و مقدمه¬ایی از شرایط سیاسی، اجتماعی و ادبی هر دوره، تصویر نرد و اصطلاحات آن را در شعر شاعران و نویسندگان با شواهد متعدد مورد تحلیل قرار گرفته است. شرح حالی کوتاه از زندگی شاعر یا نویسنده پیش از شواهد ارائه شده است تا دورنمای فکری شاعر و نگاه آن به نرد مشخص شود.

مفاهیم عرفانی از جایگاه و اهمّیّت ویژه ای برخوردار بوده ، نزدصاحب نظران ، دارای ارزش و اعتبار خاصّی می باشند ؛ چرا که مقامات عرفانی مانند طلب ، عشق، معرفت ، استغنا ، توحید ، حیرت ، فنا و ... که خمیر مایه و شاکله ی اصلی رساله راتشکیل داده اند روابط و وظایف انسان را با نفس خویش و خدای خویش بیان می دارند وتوانسته اند نردبان تقرّب به ذات اقدس الهی جهت سالکان طریق گردند.یکی از منابع اصلی که قادر بوده انسان را به کمال ومعرفت الی الله واصل نماید کتاب گران مایه ی نهج البلاغه بوده که به زعم اولیا و وارستگان، سرتاسر این کتاب بی نظیر ، عرفان مطلق و آزادی و رهایی از غیر و عدم وابستگی به دنیا و نیز عشق محض به پروردگار خالق یکتاست .هم چنین ، مثنوی معنوی مولانا ، صحیفه ی نوری است برخاسته و نشأت گرفته از قلبی منوّرکه بیت بیت آن سرشار از اصطلاحات و مفاهیم و راز و رمز های عرفانی است که مشابهت ها و مشترکات بسیار زیادی را در زمینه ی عرفان می توان در نهج البلاغه ومثنوی معنوی مشاهده و درک و فهم نمود . به عنوان نمونه یکی از موضوعات ارزشمند و مشترک موجود در این دو اثر وزین الهی و آسمانی ، نکات و مباحث معرفتی بوده که در هر دو اثر به آن ها التفات گردیده است .پس از تفحّص و مطالعه در نهج البلاغه و مثنوی معنوی ،به این نتیجه واصل گردیده که اکثرقریب به اتّفاق مفاهیم و فضایل عرفانی موجود در کتاب مثنوی مولانا جلال الدّین، برگرفته و مقتبس ازنهج البلاغه حضرت علی(ع) بوده و وجود مفاهیم معرفتی مورد نظر و دل خواه او در این کتاب، مشوّقی راغب گردیده تا مولانا توجّه ویژه و مستمری به این یادگار جاوید آسمانی داشته باشد .

نخستین و مهم ترین گام در یک پژوهش علمی، آشنایی با منابع تحقیق است؛ بر این اساس، هر چه منابع مورد استفاده در یک پژوهش، معتبرتر و مصحّح تر باشد، پژوهش انجام شده سندیّت و ارزش علمی بیشتری دارد. از آنجا که دیوان های چاپی از جمله بهترین و در دسترس ترین منابع از اشعار موجود از شاعران دوره های مختلف است؛ مطالعه ی شکل صحیح اشعار به جای مانده از یک شاعر، خواننده یا پژوهشگر را در درک هر چه بهتر اندیشه و احساس شاعر از سرودن اشعار خود یاری می رساند. طی سال های گذشته تاکنون، مصحّحان دیوان های چاپی با تحمّل مشقت های فراوان کوشیده اند تا با مطالعه ی منابع مختلف موجود حاوی اشعار به جای مانده از یک شاعر، کامل ترین و صحیح ترین اشعار موجود از یک شاعر را جمع آوری، تدوین و چاپ نمایند و در اختیار خوانندگان و پژوهشگران قرار دهند. از آنجا که در یک تصحیح علمی خوب، ارزشمند و معتبر، رعایت برخی اصول لازم و ضروری است، آشنایی و شناخت با این اصول و ویژگی ها که برخی مربوط به جنبه های مادی و ظاهری دیوان و برخی مربوط به جنبه های ساختاری، محتوایی و گاه هنری دیوان است، تا حد زیادی زوایای مختلف یک دیوان چاپی را به شکلی شفاف و روشن در معرض دید خواننده و پژوهشگر قرار می دهد و علاوه بر شناخت بهتر، به خواننده قدرت انتخاب مناسب تری را برای گزینش یک تصحیح خوب می دهد. در پژوهش حاضر، نگارنده به شیوه ی جستجوی کتابخانه ای به کتاب شناسی توصیفی _ انتقادی دیوان های چاپی تعداد هجده نفر از شاعران دوره ی سامانی و غزنوی پرداخته است و علاوه بر توصیف جنبه های گوناگون دیوان های چاپی مذکور، در پایان هر بخش، ویژگی های ساختاری، محتوایی و گاه جنبه های هنری دیوان مورد نظر را در چند سطر، معرّفی و نقد می کند.

محمود دولت آبادی در آثار برجسته ی خود، به جنبه های مختلفی از زندگی توده های مردم توجّه کرده و این امر، موجب شده است تا عناصر مختلف فرهنگ عامه در آثار وی، بازتابی گسترده داشته باشد. انعکاس مظاهر مربوط به فرهنگ عامه در آثار دولت آبادی، شامل ذکر تمامی جنبه-های زندگی مردم، اعم از آداب و رسوم، باورهای عامیانه، دارو و درمان، بازی ها و سرگرمی ها، خوراک، پوشاک و غیره است. بازتاب زندگی واقعی مردم و واقع-گرایی، یکی از دلایل گستردگی موضوعات مربوط به فرهنگ عامه در آثار دولت آبادی است؛ زیرا وی در بطن جامعه ای زندگی می کند که افراد همان جامعه، شخصیّت های داستان-هایش را تشکیل می دهند. از سوی دیگر، شناخت آگاهانه و ارتباط عمیق روحی، رفتاری، اخلاقی و... باعث شده تا نویسنده، با تأکید بر جنبه های گوناگون، نمودهای مختلفی از زندگی عامه را در آثارش منعکس کند و از این عناصر برای غنای بیشتر آثار خود و اعتلای فرهنگ بومی و ملّی این مرز و بوم بهره بگیرد؛ بنابراین، وجود رابطه ای تنگاتنگ و عمیق، میان فرهنگ عامه و سه شاهکار ادبی دولت آبادی (کلیدر، روزگار سپری شده ی مردم سالخورده و جای خالی سلوچ)، ضرورت بررسی فرهنگ عامه را در آثار وی آشکارتر کرده است و این پژوهش تلاشی در همین راستا می باشد.

خودستایی و دیگرستیزی گونه ی ادبی پرکاربردی در شعر فارسی است که شاعران، آثار متنوعی را درمورد آن پدید آورده اند؛ از جمله مضامین خودستایی شاعران کهن فارسی می توان به ستایش گوهر شعر و سخن، مرتبه ی ممدوحان، همّت والا و مناعت طبع شاعر، مراتب دانش و فضل و ... اشاره کرد که این مضامین، از نظر فراوانی کاربرد، متفاوتند. از سویی، دیگرستیزی- که از فروع خودستایی است- با مضمون هایی هم چون حسادت حاسدان، تحقیر دیگران و برتری خویش بر دیگر شاعران، به کاررفته است؛ البتّه شاعرانی که جایگاه خود را ممتاز و فراتر از دیگران می پنداشته اند، در زمینه ی دیگرستیزی، بیشتر هنرنمایی کرده اند. از سوی دیگر، شاعران مذکور از عناصر خیالی کنایه و تشبیه، برای اثبات برتری خویش بر رقیبان، استفاده کرده اند و برای بیان مراتب دانش و هنر خود، تشبیهات و استعاره های بدیع و غرّایی را با موضوع خودستایی و دیگرستیزی، خلق نموده اند.

چکیده ندارد.

یکی از ارزشمندترین آثار ادبی که از قرن چهارم هجری برجای مانده و به دست ما رسیده است ، کتاب گرانقدر «یتیمه الدهر فی محاسن اهل العصر» تألیف «ابومنصور ثعالبی نیشابوری» است. ثعالبی در این کتاب ، که به زبان عربی است ، شاعران و نویسندگان معاصر خویش را در همه ی سرزمین های اسلامی معرفی کرده است . از آن جا که بخشی از این اثر متعلق به شاعران خراسان و ماوراءالنهر می باشد، آشنایی با آن ها و سروده هایشان برای علاقه مندان به زبان و فرهنگ ایرانی ضرورتی انکار ناپذیر است. نظر به آن که تاکنون ترجمه ای از این کتاب صورت نپذیرفته است ، بر آن شدیم تا بر اساس جلد چهارم این اثر که به شاعران خراسان اختصاص یافته است ، به معرفی شاعران مذکور ، مضامین شعری و اوضاع ادبی این ناحیه مقارن عصر سامانی و غزنوی بپردازیم. این تحقیق در سه بخش انجام گرفته است: بخش اول به بررسی اوضاع ادبی در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری قمری و نیز معرفی «ثعالبی» اختصاص یافته است. در بخش دوم ترجمه ای از باب اول تا دهم از جلد چهارم «یتیمهالدهر» به دست داده می شود و در بخش سوم ، مقایسه ای مختصر میان مضامین شعری شاعران عربی سرا و شاعران پارسی گوی معاصر آنان در حوزه ی خراسان و ماوراءالنهر در دو قرن چهارم و پنجم هجری مطرح می گردد.

انعکاس باده نوشی در میان اقوام کهن، مضامین خمری در ادبیّات را به وجود آورده و در شعر فارسی نیز از همان ابتدا، این مضامین رایج بوده است. پژوهش حاضر، بازتاب مضامین خمری در شعر خاقانی را بررسی کرده و این نتیجه ها را در پی داشته است که، با وجود حجم اندک شعرهای خمری خاقانی در مقایسه با کلّ دیوان وی، مضامین خمری در دیوان این سراینده از قوی ترین اشعار بادگانی در شعر فارسی به شمار می آیند و دقیق ترین تصاویر خمری را می توان در آن ها یافت. وی هم چنین از مضامین خمری برای مبارزه با ریا نیز سود می جوید. سنّت های حاکم بر شعر خمری، حضور در میان درباریان باده گسار، تقابل خمر با عقاید مذهبی خاقانی، گریز وی از باده نوشی، همگی دست به دست هم داده و تضاد و تعارضی در اندیشه های خاقانی به وجود آورده، و باعث شده اند که شاعر در زمینه ی مضامین خمری به گستره ای از تصاویر شعری و مضامین مثبت و منفی باده دست یابد، که بسیاری از شاعران دیگر را این توانایی نیست.

تحقیق که فرهنگ اعلام دیوان حافظ نام دارد، جامع الفبایی اسمهای علم جایها وکسان دیوان حافظ است و در ذیل هر اسم، توضیحی حتی الامکان از تمام جهات برای آن اسم ذکر شده است . اساس کار این فرهنگ بر نسخه مصحح علامه محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی از دیوان حافظ است و مشخصات این نسخه را می توان در بخش ماخذ یافت . برای تحقیق حال کسان و جایهای عصر حافظ، از منابع همان عصر استفاده شده و برای باقی فصول، باز منابع نزدیک به آن عصر، اساس قرار گرفته تا نمایانگر تصویری باشد که حافظ و معاصرانش ، احتمالا در ذهن داشته اند و در مجموع، منابع این فرهنگ ، حتی الامکان، عصری و در نوع خود دست اول است جز مورد معدود.

چکیده ندارد.