حکومت پارت به عنوان یکی از بزرگ ترین و مهم ترین تمدن های ایران در دوران تاریخی مطرح است. با وجود وسعت و اهمیت زیاد این دوره تاریخی اطلاعاتی که از آن به خصوص در زمینه معماری مذهبی وجود دارد اندک است. هرچند کاوش های علمی باستان شناسی در دوران اخیر برخی از ناشناخته های فرهنگ و هنر دوره پارت را بازگو و روشن نموده، هنوز راهی طولانی باقی مانده است. در پژوهش حاضر سعی شده است تا حد امکان اطلاعات موجود درباره ی بناهای مذهبی دوره پارتی که در کتب و مقالات وجود دارند گردآوری شود. سپس این نیایشگاه های پارتی از نقطه نظر نقشه معماری، کاربری و گاهنگاری مورد بحث قرار گرفته اند تا تصویر واضحی از معماری مذهبی دوره پارت به دست آید. این نمونه ها بیانگر معماری دینی اشکانیان و سنن مذهبی آنان است که مطالعه همه جانبه آن ها در روشن ساختن زوایای پنهان فرهنگ و معماری دوره اشکانیان کمک فراوان می نماید. تعداد زیاد نیایشگاه های دوره پارتی در گستره جغرافیایی و تاریخی امپراتوری اشکانی، مبین اهمیت دین نزد آنان است. در عین حال تنوع معماری نیایشگاه ها تساهل مذهبی پارتیان را نشان می دهد. معماری مذهبی هر منطقه تحت تأثیر سنت های فرهنگی و موقعیت جغرافیایی آن منطقه شکل گرفته است. در قلمرو شرقی و غربی امپراتوری اشکانی در ساخت بناهای مذهبی از شیوه های معماری ایرانی، بین النهرینی و یونانی استفاده شده و عوامل اقلیمی بیشترین تأثیر را در ساخت بناهای مذهبی دوره اشکانی داشته است. مهم ترین ابداعاتی که در این خصوص به چشم می خورد استفاده از تاق در فضاهای بزرگ، ایوان و گنبد می باشد که در نیمه دوم امپراتوری پارتی به کار رفته است.

ایلام که در تاریخ کشور ما به عنوان پلی از دورهء پیش از تاریخ به دورهء تاریخی محسوب می گردد، مهمترین و پربهاترین اوراق فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و ... کشور باستانی ما را پر نموده است ، چرا که ضمن ابداع خط که خود به تنهایی گامی بزرگ در جهت آشنایی ما با ابعاد چند گانهء حکومت 2000 سالهء ایلام می باشد، اولین قومی است که حکومت مرکزی را در ایران پایه گذاری کرده است . اگر چه در سدهء اخیر، حفاریهای کم و پراکندهء باستان شناسی در جهت شناخت ابعاد گوناگون زندگی این قوم، اطلاعات کمی در اختیار ما می گذارد، اما همین تحقیقات و کاوشها سبب شده است که این حکومت جایگاه واقعی خود را در تمدن کهن و درخشان کشور ما، بازیابد. در این راستا ما نیز درصدد بررسی مذهب ایلام با نگرشی بر مهرهای استوانه ای برآمده، از میان آنها تعداد 55 مهر استوانه ای که دارای نقوش و صحنه های مذهبی مربوط به دورهء ایلام بودند جهت بررسی و مطالعه مد نظر قرار گرفتند. نتایج این بررسی نشان داد که ایلامیان دارای مذهبی بودند که طبق آن به خدایان متعدد اعتقاد داشتند. آنها خدایان را به صورت انسان (رب النوع و ربه النوع) تصور می نمودند و برای آنها سمبلهایی را در نظر می گرفتند که در صورت عدم حضور خدایان این سمبلها، نشانهء حضور خدا در آن مراسم بودند. ادامهء بررسی نشان داد که ایلامی ها برای نشان دادن اعتقاد خود به هر یک از خدایان طی مراسمی به حضور خدای مورد علاقهء خود رسیده، اعمال مذهبی و نیایش را به جای می آوردند و در مراسم دیگری با آوردن هدایا و تقدیم حیوان قربانی به حضور خدای ایلامی، مراتب سپاسگزاری و بندگی خویش را به آنها ابراز می داشتند. از دیگر اعتقادات و باورهای مذهبی این مردم، پرستش و نیایش آتش مقدس بود که طی مراسم خاصی در معابد و پرستشگاهها، اعمال مذهبی و نیایش در مقابل آتش انجام می گرفت . خدایان ایلامی نه تنها در مراسم و آداب و رسوم مذهبی ایلامی ها مورد پرستش قرار می گرفتند، بلکه قدرت سیاسی کشور را نیز با اعطای عصا و حلقهء سلطنتی یا تشریفاتی به پادشاهان و حکام محلی تفویض می نمودند. نگرشی بر اوضاع مذهبی ایلام نشان می دهد که این نوع مراسم در زیگوراتها یا معابد خدایان با حضور کهنهء ایلامی انجام می پذیرفت .