چکیده : یکی از مهمترین صفات کلیدی رده بندی خزندگان خصوصیات جمجمه آنها می باشد. مطالعه جمجمه سوسماران و تشخیص کلید شناسایی آنها در تعیین گونه های جدید و تغییرات درون گونه ای و ارتباط فیلوژنیک میان گونه ها موثر خواهد بود. براساس اهمیت نقش اسکلت سر، تغییرات ریخت شناسی صد نمونه متعلق به بیست و یک گو از شش خانواده سوسماران ایران در این تحقیق مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت . جمجمه سوسماران بادارابودن وضعیت دیاپسید، قوس پایینی که به استخوان مربع)quaddrate(مربوط میشود را ندارند . گونه های مورد مطالعه تفاوت های بسیاری از اصول کلی و ابتدایی جمجمه به شرح زیر دارا هستند-1 . اکثریت اختلافات بین گونه ها مربوط به اندازه آنها است . به عنوان مثال گونه وارانوس گریزئوس گریزئوس با 54/61 میلی متر درازترین طول جمجمه و گونه فرینوسفالوس اسکاتلاتوس کمترین طول با 8/26 میلی متر و گونه اروماستیکس لوریکاتوس با 34/75 میلی متر بیشترین پهنا و گونه افیسویس الگانزبا 4/92 میلی متر کمترین عرض جمجمه را بخود اختصاس داده اند- 2 . ارتباطی بین تغییرات ریخت شناسی جمجمه با رفتار تغذیه و اکولوژی و طعمه یابی شناخته شد.بطوریکه اروماستیکس لوریکاتوس با رژیم علفخوار در سن بلوغ دارای سطح برنده در آرواره فوقانی خود بجای دندان های قدامی عادی گردیده است .ولی در افرادی با رژیم گوشتخواری دندان های پیش و نیش برنده دیده شده و تغییرات ریخت شناسی در ارتباط با اکولوژی و شرایط آب وهوایی را در نمونه هایی از آگاماآزیلیس که نسبت به سایرین دارای جمجمه ای مستحکم تر و بزرگت بوده و نمونه هایی از آگاماکوکازیکا که در فرم دندان بندی و تعداد دندان ها با سایر افراد گونه خود متفاوت بودند، یافتیم. همچنین نمونه هایی از گونه اوفیوسوروس آپودوس بدست آمده از پارک گلستان در روی آهیانه خود دارای پوشش فلس مانندی سخت یکپارچه ای میباشند ولی در سایر نمونه ها این بخش توسط دو شیار به چهار بخش تقسیم شده است . و استخوان مربع)quadrate (این نمونه ها با زاوی120 نسبت به آرواره زیرین منحرف شده است برخلاف سایر افراد این خانواده که دارای استخوان مربعی عمود برآرواره می باشند.به این ترتیب تغییرات درون گونه ای که حاصل جدایی جمعیت های مختلف این گونه است نشان داده شد3 . تنوعات شکل جم و بعضی از اجزا آن عدم ارتباط با اندازه را نشان میدهند. مانند جمجمه گنبدی شکل آگاماآژیلیس و جمجمه مخروطی و قطور اروماستیکس لوریکاتوس و جمجمه درازبا پوزه طویل و ارانوس ، عدم وجود استخوان پس حدقه) post.orbital(در ژکونیده ها و وجود صفحات کام بهم پیوسته در خط مرکزی در گونه مابویا اوراتا را میتوان از صفحات شاخص این گونه ها نام برد .