اهمیت معماری در مطالعات باستان شناسی ، توضیح دوره زمانی مورد بحث در ایران ، خاورمیانه و فلات مرکزی ، اشاره به آرا و نظرات مطرح شده و به طور کلی چشم انداز عمومی دوره و مکان مورد تحقیق در این پایان نامه مورد توجه است. سپس فلات مرکزی و موقعیت آن ، سابقه مطالعات باستان شناسی ، اهمیت دوره های شناخته شده هدف این پژوهش مورد توجه قرار می گیرد. دوره سیلک 3 و ویژگی های آن از جمله اشاره به دوره های ماقبل ، شرح چگونگی شکل گیری آن، وسعت و ابعاد جغرافیایی این فرهنگ در فلات و مناطق هموار ، برابری آن با دوره های فرهنگی سایر مناطق دور و نزدیک ، معماری سیلک 3 و سفال سیلک 3 توضیح داده شده است. سپس به دوره سیلک 4 و بیان مشخصه های آن، حدود و دامنه آن ، آثار فرهنگی اش اختتام و انتهای آن مد نظر قرار گرفته است. و در دنباله به محوطه هایی که دارای آثاری مربوط به این دوران هستند از جمله : سیلک ، اریسمان ، قبرستان و غیره پرداخته و مورد بحث قرار می گیرند.

برای شکل گیری یک استقرار در یک منطقه دو فاکتور ضروری می باشد، اول یک موقعیت مناسب برای سکونت و دومین فاکتور موقعیت مناسب جغرافیایی برای روابط فرهنگی می باشد. دشت درگز در شمال شرقی ایران و در حاشیه مرزهای ترکمنستان جدید در زمان های گذشته به علت موقعیت خاص جغرافیایی خود مهد تغییرات فرهنگی و اجتماعی بوده است. این دشت مستعد از مناطق مجاور خود یعنی جنوب غرب ترکمنستان و نواحی شرقی فلات ایران بوسیله کوه ها جدا می گردد. این دشت دو رودخانه به نام های درونگر و زنگانلو دارد. نتیجه این شرایط مناسب این است که خاستگاه پارتیان و مکانی مذهبی در زمان ساسانیان می گردد. وجود استقرارهای متفاوت با فرهنگ های باستان شناختی متفاوت نشان از این دارد که این منطقه می تواند بعنوان یک حلقه ارتباطی بین فرهنگ های قدیمی درون فلات ایران و جنوب غرب ترکمنستان در نظر گرفته شود. بررسی های باستان شناسی و تحلیل الگوی استقراری در یک منطقه یکی از روشهای شناخته شده در باستان شناسی برای کمک به شناخت روابط فرهنگی در دوران پیش از تاریخ می باشد. در گذشته، تحلیل الگوی استقراری با روشهای سنتی انجام می گردید اما امروزه، تحلیل الگوهای استقراری با نرم افزارهای متفاوتی به مانند arc gis انجام می گردد که به اطلاعات واضح تر و واقعی تری منجر می شود. دشت درگز از دوره نوسنگی تا دوران هخامنشی 21 محوطه را در برگرفته است. در این پایان نامه،موقعیت محوطه های بررسی شده در ارتباط با فاکتورهای متفاوت محیطی و دیگر محوطه ها مورد تحلیل قرار گرفته است. این مطالعه نشان می دهد که خاک و آب دو فاکتور بسیار مهم می باشند. دوره نوسنگی با دو استقرار آغاز می گردد. در پایان عصر مس سنگی، تعداد استقرارها تا شش محوطه افزایش می یابد. از آغاز دوران نوسنگی تا عصر برنز بیشتر محوطه ها در بخش میانی دشت شکل می گیرند که علت آن منابع آبی مثل رودخانه ها و شاخه های فرعی و طیف ارتفاعی خاصی می باشد. از آغاز عصر برنز و پیچیده تر شدن الگوی استقراری و الگوهای مکان مرکزی، دیگر بخش های دشت هم مورد سکونت قرار می گیرند. در عصر برنز الگوی استقراری پیچیده تر می گردد و شکل محوطه ها نشان از یک الگوی مکان مرکزی دارد. در پایان عصر برنز و آغاز عصر آهن بمانند دیگر بخش های آسیای مرکزی، تعداد محوطه ها دچار کاهش شاخصی می گردند.

انسان در طول هزاران سال حیات بر روی کره خاکی آثار و بقایای فراوانی از خود به یادگار گذاشته که نشان از شیوه زندگی او دارد. این آثار متنوع بازتاب آثار مادی و معنوی اوست که فرهنگ او را نشان می دهد. هنر تجلی فکر و اندیشه آدمی در طی هزاران سال است. تاریخ و تمدن سرزمین ایران دوره پرفراز و نشیبی را گذرانده است. ساسانیان یکی از امپراتوری های بزرگ تاریخ جهان بوده که از خود هنر بس شکوفایی را به جا گذاشته است. یکی از هنرهای این سلسله هنر موزائیک سازی بوده که خود از رومی ها اقتباس کردند ولی بعد از اخذ خود پدید آورنده نقش ها و سبک های زیبایی در این هنر ساخت، شدند. موزائیک های فراوانی از انطاکیه یافت شد که نقوش و سبکی که دیده می شود نشان از تاثیر گذاری آن در موزائیک های بیشاپور بوده است. تیسفون یکی دیگر از شهرهای بزرگ ساسانی بوده که استفاده از موزائیک در آن شهر رایج بوده ولی با توجه به کاوش های باستان شناسی چند قطعه از موزائیک ها یافت شد. در این پژوهش به پیشینه ساخت موزائیک، موزائیک های جهان یونان و روم، نحوه ساخت موزائیک، موزائیک های ساسانی در بیشاپور و تیسفون و تأثیر پذیری آن از موزائیک های انطاکیه، معرفی شهر جندی شاپور به دلیل اقامت اولیه هنرمندان رومی قبل از مستقر شدن در بیشاپور می پردازیم. یکی از موضوعات جالب نقوش این موزائیک ها، استفاده از همه نقوش مانند هندسی، گیاهی، انسانی، صحنه بزم، جنگ، عاشقانه و حتی به تصویر در آمدن خدایان خصوصا در موزائیک های انطاکیه است. این پژوهش شامل 5 فصل است که در فصل اول به مقدمه، اهداف تحقیق و فرضیه و جغرافیا، هنر و سیاست دولت ساسانی پرداخته شده، در فصل دوم به پیشینه استفاده از موزائیک، نحوه ساخت و کاربرد آن و موزائیک عهد ساسانی اشاره شده، در فصل سوم به معرفی شهر بیشاپور، موزائیک آن و معرفی شهر جندی-شاپور شرح داده شده، در فصل چهارم به معرفی شهر انطاکیه، معرفی و توصیف موزائیک های آن، منبع یابی سنگ های آن، گزارش حفاری های انطاکیه، معرفی شهر تیسفون، موزائیک یافت شده آن و توضیح موزائیک های رومی و یونانی بحث شده، و در فصل آخر (پنجم) به نتیجه گیری و جمع بندی این پژوهش پرداختیم.

چکیده: علیرغم سپری شدن حدود 100 سال از آغاز فعالیت های میدانی و علمی باستان شناسی در استان مازندران هنوز این منطقه از کشور از منظر باستان شناختی ناشناخته بوده و با وجود پتانسیل های بالای زیست محیطی سواحل جنوبی دریای مازندران که شرایط زیستی مناسبی را در اختیار گروه های انسانی دوران پیش از تاریخ قرار می داده و نیز علیرغم اهمیت پژوهشی این منطقه، هنوز مطالعات باستان شناختی مازندران در ابتدای راه خود قرار دارد. یکی از مشکلات اصلی در این رابطه، عدم انجام بررسی های هدفمند و گسترده است. در این پایان نامه با عطف به مشکلات موجود در این زمینه سعی شده با بررسی و گاهنگاری محوطه های پیش از تاریخی شهرستان بابل و تحلیل داده های بدست آمده از آنها، گامی در راستای حل مشکلات باستان شناسی دوران پیش از تاریخ مازندران به طور عام و شهرستان بابل به طور خاص برداشته شود و پتانسیل های تاریخی این مناطق مورد بررسی قرار گیرد.

عمده مکان و کشور های مطرح شده در الواح و نقوش برجسته های هخامنشی مربوط به ساتراپ ها و سرزمین های غربی امپرطوریست .اطلاعات و سایت های شناخته شده هخامنشی را در نواحی غربی به خوبی می توان شناخت، اما در نقطه مقابل اطلاعات ما از نواحی شرقی جز اندک اشارات، چیزی را در بر نمی گیرد.اثبات درستی یا نادرستی ادعا های مطرح شده در نوشته ها ی مورخان و کتیبه های هخامنشی در مورد کارها، سبک حکومت و قلمرو تحت سیطره آنها همیشه مورد مناقشات بسیاری در محافل باستان شناسی این حوزه قرار داشته، ؛ این موضوع بکر و پر کشش هدف اصلی نگارنده برای بررسی و معرفی داده های باستان شناختی در شرق قرار گرفت لذا در این پژوهش سعی بر آن شد که علاوه بر بررسی صحت این ادعا ها به ترسیم مرز های فرهنگی هخامنشیان و بررسی تاثیرات انها بر این نواحی پرداخته شود . برای نیل به این هدف ابتدا برای بدست آوردن اطلاعات اولیه و مکتوب در این باره به بررسی تک تک کتیبه ها و نشانه ها در نوشته های مورخان پرداخته شد و در گام دوم پژوهش، بررسی داده های به دست آمده از حفاری های این منطقه (کشور های افغانستان ، پاکستان و تا حدودی هندوستان) که در حوزه فرهنگ ایندوس قرار دارد مورد توجه گرفت. در مجموع این بررسی ها اشاراتی پیرامون مناطق شرقی در کتیبه ها و الواح گلی باروی تخت جمشید مبنی بر سفر به این منطقه و امتداد یافتن جاده شاهی به این مناطق به دست آمد و در بررسی داده های به دست آمده از حفاری ها یافته های معماری چون سکو های خشتی و معماری دایره ای و سفال های شاخصی چون سفال های مخروطی سیلندری و سفال های لاله ای که در مناطق مرکزی امپراتوری به عنوان شاخصی برای حضور هخامنشیان معرفی شده بود در این مناطق به دست آمد که می توان آنهارا شاهدی برای نفوذ هخامنشیان تا لبه شمال شرقی هندوستان امروزی دانست.

فلات مرکزی ایران در جنوب رشته کوههای البرز قرار گرفته است و از غرب و شمال غرب به کوههای زاگرس و از شرق به کویر مرکزی ایران محدود می شود.فلات مرکزی ایران از ادوار بسیار کهن نقش موثری را در ارتباط میان شرق و غرب و با شمال و جنوب فلات ایران ایفا کرده است. گزینش محل به دو عامل مهم بستگی دارد : یکی زیست بوم نسبتا مناسب و دیگری دسترسی به مراکز اجتماعی، فرهنگی . قرارگیری بر سر راه باستانی ( راه جنوبی ، شمالی ) خوزستان، فارس را از طریق اصفهان به کاشان و قم وری متصل می کند. برقراری ارتباط مستمر با فرهنگ های همزمان در فلات مرکزی و دست خوزستان را نشان می دهد. طی کاوش های صورت گرفته در این منطقه، یافته ها بیانگر باورها، اعتقادات آیینی مردمان آن روزگار است. به همین منظور برای روشن تر شدن و بازسازی بخش کوچک و تاریکی از تفکرات آیینی اجتماعات اولیه انسانی در فلات مرکزی ایران ، در این پژوهش تدفین های خمره ای مورد بررسی قرار می گیرند. تدفین های خمره ای نوعی آیین دوره ی آغاز ایلامی در مناطق فلات مرکزی و دشت خوزستان می باشد که همگی مربوط به نوزادان و جنین و نابالغین می شود. (جز یک مورد که در تپه سفالین که مربوط به فرد بزرگسالی بوده است).در پایان دوره ی مس و سنگ (3500 – 3000 پ .م) استفاده از این نوع شیوه ی تدفین بخصوص در فلات مرکزی ایران گسترش یافت. این دوره مقارن با هنر فلزکاری ، تغییرات در ساختار اجتماعی و تشکیل اولین حکومتها، فرایند تخصصی شدن کارها ،تجارت با سرزمین های دوردست است. قبرستان های حاوی تدفین های خمره ای نیز از این زمان به بعد دیده می شوند. تدفین مردگان یعنی آنها درکی از مرگ داشته و احتمالا ادامه ی زندگی را به روشی دیگر می پنداشتند. مطالعه ی تدفین بهترین راه شناخت اعتقادات مذهبی و رفتارهای یک جامعه ی باستانی است. تدفین های خمره ای کودکان جنبه ی عملکردی داشته و جهت جلوگیری از پراکنده شدن استخوان های ظریف خردسالان استفاده می شد و شاید جهت تداعی رحم مادر برای باروری و حیات دوباره در جهان دیگر باشد. این قبور فاقد تزیینات و هدایا می باشند . شاید دلیل این باشد که نوزادان به این اشیاء احتیاجی ندارند. در تپه سیلک هیچ گونه اشیا و هدایا برای کودکان گزارش نشده است (بجز دو مورد در محوطه ی اریسمان و تپه سفالین). در فلات مرکزی ایران در محوطه های سیلک، اریسمان، قلی درویش، ازبکی (مارال تپه یا برش c ) سفالین (که گزارش ان هنوز به چاپ نرسیده است ) اسماعیل آباد که حاکمی از به دست آمدن تدفین خمره ای در این تپه سخن گفته است (اما گزارشی از از آن به چاپ نرسید ) و در خوزستان در لایه های و آکروپل شوش تدفین های خمره ای آغاز ایلامی به دست آمده است.