عقل اگرچه در قلمرو روابط انسان با خود، خدا، مردم و طبیعت، نیازی حیاتی و لازم به شمار می آید، و قلمرو شناخت و کارآیی آن نیز از حس فراتر می رود، اما نسبت به شهود قلبی و داده های وحیانی نارسا بوده، و با فقر ذاتی که دارد برای هدایت انسان کافی نیست. البته عقل و خرد در هماهنگی همه جانبه با وحی می تواند انسان را به سعادت و امنیت برساند. انسان ها در اصل برخورداری از عقل یکسان هستند، اما تعقل و خردورزی آن ها متفاوت است. معرفت، عمل نیک، درخواست از خدا و تجربه می تواند عقل انسانی را افزایش دهد. همچنین در اندیشه اسلامی به کسی خردمند گفته می شود که عقل را در تمام ابعادش به کار اندازد و پرورش دهد. بر این اساس، آنان که نسبت میان وحی و عقل را انکار می کنند، در حقیقت از معرفت وحی و عقل و ابعاد متنوع آن دو بی بهره هستند. عقل گاهی نقش زیربنایی را نسبت به دین ایفا می کند، و گاهی وسیله شناخت و ارتباط با خدا محسوب می شود. عقل در برخی موارد، نقش ملاک را عهده دار می شود، و در مواردی دیگر، جوهر و اصل دین شمرده می شود. اما در هر زمانی تلازم میان عقل و دین ثابت است. میزان بهره وری عقل از وحی، کشف و صدور حکم شرعی، و صدور فتوای محض عقلی و نسبت سنجی قضایای نقلی و شرعی می باشد. حجیت عقل ذاتی بوده، و فقهای شیعه برای استنباط حکم شرعی، در کنار کتاب و سنت همواره بر عقل تکیه کرده اند. بر اساس آموزه های اسلامی، ملازمه حکمی وسیعی میان عقل و نقل وجود دارد، تا جایی که صدور حکم یکی از آن دو، عین فتوای دیگر دانسته شده است. البته در حوزه ملاک احکام، توقیفی بودن احکام عبادات و مانند آن، عقل از توانایی کافی و لازم برخوردار نیست، و در این موارد، تنها اطاعت و فرمان برداری از شرع می تواند موجب نجات و راهنمایی عقل باشد.