الفوائد الصمدیه کتاب فی النحو عظیم الفائده، کتبه فریده الدهر محمد بن حسین عبدالصم د الحارثی العاملی 1031 ه )، وجعله علی خمس حدائق. - 953) « الشیخ البهائی » الهمذانی، بهاء الدین المشهور ب مذ کتابه هذا الکتاب ولعلّ بسبب منزله مولفه أصبح موضع الإهتمام من قبل الشراح، فشرحوه وعلّقوا علی ه . 1119 ه ) من أعلام الأدب فی القرن - و من أعظم شروح فائده، شرح السید علیخان المدنی الدشتک ی ( 1052 والآخر « الحدائق الندیه فی شرح الفوائد الصمدی ه » الثانی عشر . کتب السید علیخان ثلاثه شروح وسم?ی کبیرها ب مع عظیم الفوائد والمباحث العلمیه والنحویه فی هذه الشروح، بقیت « الفرائد البهیه فی شرح الفوائد الصمدی ه » مهجوره و لعل السبب فی ذلک یرجع الی عدم وجود طبعه مصح?حه ومحقّقه منه ا . ولذلک رأینا أن نقوم بتصحیح .« الفوائد الصمدیه » نسخه من شرح الکتاب مشتمل علی خمس حدائق: الحدیقه الأولی فی تعریف الفن وبیان موضوعه وفائدته. الحدیقه الثانیه فی ذکر ما یتعلّق بالأسماء. الحدیقه الثالثه فیما یتعلق بالأفعال. الحدیقه الرابعه فی الجمل. الحدیقه الخامسه فی المفردات. والهدف فی هذه الأطروحه إحیاء النسخه الخطیه الّتی تکون منسیه وایجاد أثر منقّح لطلاب اللغه العربیه ومحب?یها. وأرجو من الله تعالی أن تکون هذه الأطروحه طریقه لإحیاء سایر النسخ الخطیه المنسیه والإهتمام بها. الکلمات الرئیسیه : الفوائد الصمدیه، الفرائد البهیه، الحدائق الندیه، شیخ بهائی، سید علیخان دشتک ی .

در نهج البلاغه برای انتقال مفاهیم والا، اسلوب و شیوه های گوناگونی بکار گرفته شده است؛ که هرکدام از این اسلوبها، از ویژگی و کاربرد خاصی برخوردار است. قصر و حصر نیز، یکی ازاین شیوه ها برای بیان مقاصد است. روش قصر، یکی از مباحث مهم علم معانی، برای تأکید مضامین جمله هاست و عبارت است از اختصاص دادن چیزی به چیز دیگر به شیوه ای مخصوص و نفی ماسوای آن. هدف ما در رساله ی حاضر این است که روش مزبور را به طور دقیق در نهج البلاغه که یکی از مهمترین و شریف ترین میراث فکری امام علی علیه السلام محسوب می شود ، مورد بررسی قرار دهیم. با تأمل در خطبه ها، نامه ها و حکمتهای نهج البلاغه درمی یابیم که روش قصر و شیوه های گوناگون آن دراین کتاب گرانسنگ بکار رفته و در مضامین بسیار مهم اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی – سیاسی بازتاب یافته است. درنهایت تحلیل روشهای اسلوب قصر به عنوان قوی ترین روش تأکید مضامین جمله ها ما را با بسیاری از دغدغه های فکری و اخلاقی مهم این امام همام آشنا می سازد. این پایان نامه شامل چهار فصل می باشد. 1.فصل اول: کلیات بحث؛ دراین فصل بیان و اهداف مسأله، فرضیات تحقیق و روش تحقیق و.. ارائه شده است. 2. فصل دوم: نگاهی گذرا به تأکید در ادبیات عرب؛ که شیوه ها و اسالیب متنوع و مختلف تأکید در ادبیات عرب را در برمی گیرد، به شکل مصداقی و نسبی مورد بررسی قرارگرفته است. 3. فصل سوم: قصروحصر؛ دراین فصل به تعریف قصر، اسالیب و روشهای آن و نیز انواع قصر وتفاوت آنها و... پرداخته شده است. 4. فصل چهارم: که به عنوان مضامین قصروحصر نهج البلاغه نام گذاری شده، سه بخش را دربردارد: بخش اول؛ مضامین اعتقادی، بخش دوم؛ مضامین اخلاقی و بخش سوم؛ مضامین سیاسی – اجتماعی را پوشش می دهد.

ابوطیب متنبی(303هـ-354هـ) شاعر و ادیب بزرگ عرب، درعصرعباسی، اشعار غنی و پر بار خویش را، با تمامی فنون زیبایی ساز بلاغت، آراسته است. وی برای آنکه قصاید بی مانندی را خلق نماید، قدرت و وسعت تخیل خویش را به همراه، هوش و ذکاوت کم نظیرش به کار گرفته، و با چیره دستی هر چه تمام تر انواع ابزار بلاغی، از جمله معانی و بیان را در دیوان خویش به خوبی، به نمایش گذاشته است. تصویر سازی هنری در قالب استفهام و آراستن کلام به پرسش مجازی، یکی از خلاقیت هایی است که متنبی برای زیبا ساختن اشعارش به کار برده است. رساله حاضر، با بررسی استفهام های موجود در دیوان متنبی، در پی اثبات یکی دیگر از ابعاد وسیع هنرنمایی این شاعر بزرگ در عرصه ی بلاغت است. وی الفاظ و ادوات پرسشی را، با توجه به موقعیت ها و شرایط حاکم به زمان سرودن قصیده، به کار گرفته، و بین فضای قصیده و معنای مجازی استفهام، هماهنگی ایجاد نموده است. پرسش های وی از روحیات ویژه اش، تاثیر پذیرفته اند و دلیل آن هم وجود فراوان اغراض مجازی، نفی و انکار در اشعارش می باشد . واژگان کلیدی: متنبی، استفهام، ادوات پرسشی، پرسش مجازی.

مبالغه به عنوان یک فن وهنر بلاغی است که شاعر یا ادیب در آن به طور عمومی به مرحله نوآوری وخلاقیت می رسد. ومراد از آن وصفی است که توأم با زیاده روی وافراط باشد. این صنعت یکی از صنایعی است که در نقد ادبی جایگاه ویژه ای دارد واین سخن که برخی بهترین شعر را صادق ترین آن می دانند “أحسن الشعر أصدقه "و گروهی دیگر بهترین شعر را دروغ ترین شعر می دانند "أحسن الشعر أکذبه" ، ناظر بر اهمیت این آرایه ی ادبی است. می توان این گونه پنداشت که آنانکه شعری را که دربردارنده ی دروغ است به عنوان بهترین شعر برگزیده اند ، صدق را به طور مطلق رد نکرده اند و آنانکه صدق وراستی را در شعر ترجیح داده اند کذب ومبالغه را به طور کلی رد نکرده اند ؛ همچنین مبالغه از صنایعی است که نه تنها مغایر با فصاحت وانسجام کلام و شعر نیست، بلکه از علل وموجبات روشنی وزیبایی آن نیز به شمار می آید والبته نباید چنان در این صنعت ادبی تکلف وتصنع شود که از حوزه هنری خارج شود. بنابراین در این پژوهش به بررسی مبالغه ممدوح ومذموم با تکیه بر دیدگاه های ناقدانی چون جاحظ، ابوهلال عسکری، ابن طباطبا، ابن رشیق قیروانی، عبد القاهر جرجانی، قدامه بن جعفر، اسحاق بن ابراهیم بن وهب و حازم قرطانجی پرداخته شده است. واژگان کلیدی: مبالغه، اغراق، غلو، مجاز، کذب.

چکیده: کتاب «الفریده» از جمله کتاب های زیبا و دل نشین شیخ سیوطی می باشد ومیتوان آنرا خلاصه کتابهای ایشان دانست. ایشان آنرا در مقابل الفیه ابن مالک سروده اند و محتوای الفیه ابن مالک را در 600 بیت گنجانده است و 400 بیت از قاعده هایی که مورد نیاز می باشند، به آن اضافه نموده است. این الفیه متشکل از چند مقدمه و هفت کتاب می باشد مقدمات آن در مورد: تعریف کلمه و اقسام آن ها و کلام، جمله، معرب و مبنی، منصرف و غیر منصرف، نکره و معرفه و اقسام آن می باشد. کتب هفتگانه آن به شیوه ی جامعی از ارکان که همان مرفوعات و ... و زوائد که همان منصوبات و مجرورات ومجزومات می باشد. متأسفانه، این اثر با قدر و منزلتی که دارد مورد توجه علمای عرب و غیر عرب قرار نگرفته و از حلقه های تدریس و تحقیق به دور مانده است، و نیاز به توجه خاص و تدقیق در آن و عرضه در زمینه های علمی بیشتری دارد. بنده در این زمینه به اندازه توانایی کم خویش به زنده کردن آن و تنقیح و تصحیح آن اقدام نموده ام. و همانند سایر تنقیحات کتاب های قدیمی شیوه های زیر را به کار برده ام: 1. تصحیح متن با حرکات و اعراب گذاری 2. تطبیق آن با کتاب همع الهوامع 3. نگاشتن تعلیقات وشروح بر پایان نصوص 4. تخریج آیات و احادیث و امثال با ذکر مراجع 5. تخریج شواهد شعری و شرح آن با ذکر مراجع 6. شرح کلمات غریب و نا مأنوس. کلید واژه ها: نحو و صرف، سیوطی، الفیه سیوطی، فریده، کتب قدیمی نحوی، ادبیات تعلیمی

الفوائد الصمدیه من الکتب القیمه فی علم النحو کتبه فریده الدهر محمد بن حسین بن عبدالصمد العاملی الهمدانی جعله علی خمس الحدائق. ومنذ تألیف هذا الکتاب أصبح موضع الإهتمام من قبل الشراح و صار من الکتب التی تدرس فی الحوزات العلمیه. وذلک بسبب منزله مولفه ومکانته المرموقه لدی النحویین.

لابد من الإعتاف بأن الفوائد الصمدیه یعتبر کتابا هاما فی النحو کتبه فریده الدهر محمد بن حسین بن عبدالصمد الحاری العاملی المشهور ب «الشیخ البهایی» حیث جعله علی خمس حدائق و منذ تألیف هذا الکتاب أصبح موضع الإهتمام من قبل الشراح الذین شرحوا علیه وذلک بسبب منزله مولفه و مکانته المرموقه لدی النحویین ومن أعظم شروحه شرح السید علیخان المدنی الدشتکی المسمی ب«الحدائق الندیه فی شرح الفوائد الصمدیه» و «الفرائد البهیه فی شرح الفوائد الصمدیه». وبما أن هذا الشرح یتضمن فوائد علمیه کثیره ولکن بقی مهجورا و لعل سببه یرجع إلی عدم طبعه بصوره تجدر بالعنایه.

در این پایان نامه، اشعار سید قطب، در دو حوزه مضمون و ساختار، مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در حیطه محتوا و مضمون، ابتدا به مضامین رمانتیکی در شعر وی پرداخته شده است که غزل و اشعار عاشقانه، مهم ترین درون مایه رمانتیکی در شعر او را تشکیل می دهد؛ البته غزل عرفانی، یکی از مهم ترین ویژگی های غزل اوست؛ این نوعِ از غزل، بیشتر به دلیل تأثیرپذیری شاعر از سرایندگان مشرق زمین به ویژه حافظ شیرازی است. موضوعات دیگری همچون وصف طبیعت، اندوه، غربت، نوستالژی دوری از وطن، خاطرات دوران کودکی و ...، از دیگر درون مایه های رمانتیکی در اشعار «سید» بوده که مورد بررسی قرار گرفته است. مضامین سیاسی، از دیگر مضامین شعری «سید» است که البته، محتوای پایداری و مقاومت در آنها، جلوه خاصّی به اشعارش داده است. پرداختن به موضوع فلسطین، تشویق به مبارزه و جهاد، توصیف جنایت ها، عشق به وطن، وصف شهادت ها و ...، مهم ترین مضامین شعر پایداری در سروده های سید قطب است. ژرف اندیشی و سرودن اشعار تأملی، از دیگر درون مایه های شعری اوست؛ سرگشتگی روحی و روانی «سید» در دوران جوانی و پیش از برخورداری از اندیشه های قرآنی، از مسائلی است که تأثیر مستقیم آن را در اشعار وی نیز مشاهده می کنیم؛ در این گونه اشعار، تأثیرپذیری شاعر از افکار خیام، روشن و ملموس است. علاوه بر موارد یاد شده، مضامین اجتماعی و انسانی به ویژه مرثیه سرایی، تأثیر از اندیشه های عقّاد، و وارد شدن در شعر و ادب کودک، از دیگر مضامین شعری سید قطب بوده که مورد واکاوی قرار گرفته است. در زمینه ساختار نیز، موضوع قابل توجّه در آن، بینامتنی شاعر از قرآن کریم است که به اشعارش، معنویت خاصی بخشیده است. بررسی قالب های شعری، بررسی صور خیال و نیز پرداختن به پاره ای آرایه های بدیعی در اشعار «سید»، از دیگر مباحث مطرح شده در این قسمت است. به طور کلی در یک ارزیابی جامع از شعر سید قطب، می توان گفت که سروده های وی در محدوده سال 1930م تا 1938م، مستحکم تر و زیباتر سروده شده است؛ اما قصائد آغازین وی، از انسجام لازم برخوردار نیست و در پاره ای مواقع، شاهد بی نظمی در اوزان آنها می باشیم. شاعر در بیشتر مضامین خود، مقلّد است؛ ولی نوآوری هایی نیز در حوزه محتوا و ساختار، در شعرش به چشم می خورد.

در سال های اخیر، توجّه به نقد و نظریّات نقدی به نحو بارزی افزایش یافته، و فراوانی کتاب ها و پایان نامه های نوشته شده پیرامون نقد ادبی خود گواه این مدّعاست. اما در کنار این مسأله می بینیم که داوری بر اثر ادبی که از وظایف مهم ناقد قدیم به شمار می رفت، در نقد معاصر تقریباً به فراموشی سپرده شده است. این امر دلایل متعددی دارد که از آن جمله می توان به تخصصی شدن علوم و فنون، گرایش به نقد اروپایی و نادیده گرفتن فرهنگ عربی و اسلامی اشاره کرد. از این رو، کتاب "التفکیر النقدی عند العرب" از "دکتر عیسی علی العاکوب" از منابع مهم و موثّر نقدی به شمار می رود. مولّف در این کتاب پس از ارائه مقدمه ای پیرامون پدیده های نقدی عرب جاهلیّت، اسلام و شعر، و نقد ادبی در سایه امویان،چکیده ای از نظریه های مهم نقدی برجسته ترین ناقدان قدیم عرب از "ابن سلّام الجمحی" تا "حازم القرطاجنی" را در سایه ادبیات قدیم عرب بیان می دارد. مولف جهت اجتناب از هر آنچه که ممکن است او را از روح متن، درخشش و الهامات آن باز دارد، به جای تکیه بر نظریات و تلاش های دیگران، بر مطالعات شخصی خویش از متون نقدی که محصول حدس و دانش و تلا ش های فکری اوست، تکیه داشته است. ما در ترجمه این کتاب کوشیده ایم تا در کنار ترجمه ای دقیق و سلیس، مطالب و معلومات بسیاری را پیرامون مباحث نقدی و غیر نقدی کتاب و شخصیت های برجسته آن در قالب پاورقی و در چارچوب بافتی علمی بیان داریم تا بدین وسیله خواننده را در درک بهتر مباحث کتاب یاری رسانیم.

در هر زبانی روشهای گوناگونی برای بیان معانی وجود دارد که نویسنده یا گوینده با بهره گیری مناسب از هر یک سعی دارد موضوع مورد نظرخود را به ذهن و اندیشه ی مخاطب نفوذ دهد اسلوب تأکید که یکی از مهمترین مباحث علم بلاغت به شمار می رود از جمله ی این روشهاست ومی توان آنرا درآثار نفیس بسیاری از سخن پردازان وادیبان این علم یافت و آن عبارت است از تثبیت و تمکین یک معنی و مفهوم در ذهن مخاطب با بهره گیری از ادوات و اسلوبهای خاص بیانی. درنهج البلاغه برای انتقال مفاهیم والا وارزشمند روشهای گوناگونی بکار رفته که ازجمله آنها اسلوب تأکید می باشد، با تأمل در نامه ها وکلمات قصار در می یابیم که بیشترین روشهای تاکیدی بکار رفته درآنها اسلوب قصر وقسم ومضارع موکد می باشد، که امام(ع) آنهارا در اوج زیبایی وشیوایی برای تاکید بر مضامین اعتقادی، سیاسی، اقتصادی، نظامی واخلاقی بکارگرفته است وتجزیه وتحلیل آنها آدمی را در جهت برنامه های انسان ساز سوق می دهد.

کتاب "التفکیر النقدی عند العرب" از "دکتر عیسی علی العاکوب"، یکی از منابع جامع نقدی به شمار می رود که با گزینشی نیکو از آرای صاحب نظران برجسته این حوزه در سایه ادبیات قدیم عرب،خواننده رابا مبانی علم نقد آشنا می سازد. این کتاب در دوازده فصل به نگارش درآمده است. مولف در این کتاب ابتدا مقدّمه ای پیرامون مهم-ترین مباحث و اصطلاحات نقدی و ادبی بیان می دارد. این مسائل شامل تعریف نقد و ناقد حقیقی، تعریف ادب و نقد ادبی، ویژگی های یک ناقد برجسته، انواع نقد در ارزش گذاری و تقسیم آن به نظری و تطبیقی، نمود های نقدی نزد عرب های عصر جاهلی و اندیشه های نقدی آنان، چگونگی برتری بخشی بین شاعران و فضای اندیشه های نقدی جاهلی و سادگی آن، و دیگر مسائل مهم ادبی اشاره می کند که طبیعتاً جامع و مانع بودن این مقدّمه، ما را از بیان توضیحاتی در این باب بی نیاز نمود. فصل نخست این کتاب پیرامون ظواهر نقدی نزد عرب جاهلی، فصل دوم پیرامون اسلام و شعر، و فصل سوم پیرامون نقد ادبی در دوره اموی است. نویسنده از فصل چهارم تا دوازدهم، آرای و نظریات ابن سلام الجمحی، جاحظ، ابن قتیبه، ابن طباطبا، قدامه بن جعفر، آمدی، قاضی جرجانی، عبد القاهر جرجانی، و حازم القرطاجنی را که از برجسته ترین ناقدان قدیم عرب به شمار می روند، مورد بررسی قرار می دهد. اما آنچه بر اهمیت این کتاب می افزاید _همان طور که خود نویسنده نیز بدان اشاره دارد_ یکی در آگاهی نویسنده بر نقد انگلیسی_آمریکایی است؛ زیرا وی در این زمینه بیش از هفت کتاب ترجمه نموده است، و دیگری در ریشه داشتن این کتاب در زبان و فرهنگ اصیل عرب است. ترجمه حاضر از روی چاپ اوّل این کتاب که در سال 1417 ه / 1997 م، از سوی انتشارات دارالفکر دمشق منتشر شده، صورت گرفته است. در این ترجمه کوشیده ایم تا در کنار ترجمه ای روان، مطالبی را که در درک و انتقال بهتر مطالب کمک می-کند، در قالب پانوشت و با شیوه ای علمی، در این کتاب گنجانده تا خواننده را در فهم بهتر مطالب یاری رسانیم. بدین منظور فهرستی از تلاش هایی که در کنار ترجمه این کتاب صورت گرفته بیان می داریم: * در این کتاب حدود750 بیت از اشعار جاهلی تا عباسی انتخاب شده که مقدار قابل توجّهی است. اما بی-گمان ترجمه ی اشعار با دشواری هایی رو به روست. ما سعی نموده ایم که ترجمه ی دقیق و روان، از این ابیات بیان داریم اما از فهم کامل معنای اشعار مطمئن نیستیم، لذا از پذیرش و تصحیح قصورات احتمالی استقبال خواهیم نمود. *لغات دشوار اشعار به صورت جداگانه و در قالب پانوشت ترجمه گردیده و اشعار به منظور سهولت در مراجعه شماره بندی شده است. * در بسیاری از ابیات به کار رفته در کتاب، اختلاف روایت های گاه فراوانی به چشم می خورد. این اختلاف ها در نام شاعر یا اشعار، مورد بررسی قرار گرفته است. لازم به ذکر است اهمیت این امر زمانی دو چندان می گردد که یک اختلاف در روایت، سبب تغییر در روند موضوع و یا وضوح بیشتر شده و یا روایت های دیگر، تناسب بیشتری با متن می یابند. * گاه ضرب المثل هایی مورد استفاده قرار می گیرد که به دلیل پوشیده به کار رفتن و یا قدیمی بودن بافت ادبی و شعری کتاب، و هم چنین اختلاف فرهنگ های فارسی و عربی، سبب پوشیده شدن مطلب می گردند. این ضرب المثل ها در صورت نیاز استخراج و توضیح داده شده و به منابع آن نیز اشاره شده است. * گاهی اصطلاحاتی در کتاب استفاده شده است که ترجمه ی صرف، معنای آن را مشخّص نمی کند. این اصطلاحات تعریف شده اند تا خواننده برای فهم مطلب، نیازمند مراجعه به کتاب های دیگر نباشد. * نویسنده در برخی موارد (مانند آنچه که در بخش هشتم کتاب می بینیم)، اصطلاحات ادبی فراوانی را به کار می گیرد و تنها به تعریف کلّی اکتفا کرده و مثال های این اصطلاحات را با فاصله ی فراوان ذکر می کند و یا اصلاً مثالی برای آنها ذکر نمی کند. این اسلوب سبب دشواری فهم مطلب بر خواننده می گردد؛ لذا در این موارد سعی شده که اصلاحات پوشیده تر در قالب پانوشت از منابع اصلی تعریف شده و نمونه ای از آن ذکر شود. * در پاره ای موارد نویسنده ی کتاب در توضیح مطلبی، پانوشت ارائه داده است که مترجمان آن را به صورت ایتالیک نشان داده اند تا از پانوشت های مترجمان جدا گردند. * گاهی نویسنده از کتاب دیگری نقل قول می کند اما آدرس منبع را ذکر نمی نماید؛ مانند آنچه در فصل نهم شاهد آن هستیم. لذا مترجمان سعی نموده اند تا با یافتن این گونه موارد در کتاب منبع، آدرس دقیق آن را یافته و با قرار دادن آن در کروشه از ارجاعات کتاب که در پرانتز قرار دارند، مشخّص گردند. * برای از بین بردن پیچیدگی برخی مطالبی که در کتاب وجود دارد و طبیعتاً به فنّی بودن آنها بر می گردد، توضیحات بیشتری ذکر شده و تلاش شده تا در این توضیحات از نمونه ها، داستان ها، و یا ابیات فارسی و عربی که به روشن شدن موضوع کمک می کند، استفاده شود و اگر باز هم حق مطلب به دلیل موجز بودن،آن گونه که شایسته است ادا نشده باشد، متن عربی کتاب نیز ذکر شده تا از این طریق مجال تفّکر بیشتری برای خواننده _بدون نیاز به مراجعه به اصل کتاب_ باز گردد. * فهرستی از حدود 250 اسم شخص، در انتهای کتاب و در فصل جداگانه ای توضیح داده شده و معرّفی گشته اند و این اسامی در متن با علامت [*] نشان دار شده اند؛ هم چنین دیگر اسامی خاصّ مانند اسم قبایل، مکان-های جغرافیایی، حکومت ها و وقایع تاریخی، و دیگر اسامی خاصّی که ممکن است برای خواننده ناآشنا باشد، در متن و در قالب پاورقی معرّفی گردیده اند. * آیات، احادیث و یا اشعاری که گوینده ی آنها مشخص نیست، استخراج شده اند. (ترجمه آیات بر اساس ترجمه آیت الله مکارم شیرازی (قم، چاپخانه امیران، 1382) صورت گرفته است). در پایان بر خود واجب می دانیم که از زحمات دلسوزانه و عالمانه استاد گرانقدرمان، جناب آقای دکتر همّتی، که نه تنها ما را در مسیر این پایان نامه راهنمایی و هدایت نموده اند، بلکه همواره الگوی اخلاقی و علمی ما بوده اند، مراتب سپاس و قدردانی خود را بیان داریم. همچنین از استاد مشاور، جناب آقای دکتر سلیمی و دیگر اساتید گروه زبان و ادبیات عرب دانشگاه رازی کرمانشاه که در محضرشان بهره ها برده ایم، کمال تشکّر را داریم.

گرچه نقد و بررسی آثار ادبی با توجه با رابطه ی آن با محیط و روحیات شاعر، امروزه نقد اجتماعی و نقد روانشناسی نام گرفته و اصول و معیارهای آن در قرون اخیر تنظیم شده است، اما منتقدان ادب عرب در قرون ابتدایی پس از ظهور اسلام به ارتباط ادبیات و مخصوصاً شعر با این امور پی برده و در نقدهای خویش، این ملاک ها را مدّنظر گرفته بودند. با بررسی آثار ناقدان بزرگ عصر عباسی و استخراج و تحلیل اندیشه های نقدی آنان در زمینه ی تأثیر محیط زندگی شاعر و همچنین حالت های روحی او بر شعر، می توان فهمید که اصول و ریشه های نقد اجتماعی و نقد روانشناسی در ادب گذشته وجود داشته است. در این پژوهش که با روش تحلیلی- توصیفی و کتابخانه ای انجام گرفته، با بررسی مهم ترین آثار برخی از ناقدان برجسته ی عصر عباسی یعنی ابن سلّام، جاحظ، ابن قتیبه، ابن طباطبا، آمدی و قاضی جرجانی، سعی شده اندیشه های آنان در زمینه ی تأثیر محیط و حالت های روحی شاعر بر شعر جمع آوری و بررسی شود. نتایج به دست آمده از این پژوهش به شرح زیر است: 1- شعر، انعکاس تصویر محیط طبیعی و اجتماعی پیرامون شاعر است. 2- محیط جغرافیایی بر روحیه ی شاعر و در نتیجه بر اسلوب شعری وی تأثیر می گذارد، همچنین در هر اقلیم و هر دوره ای شیوه و سبک خاصّی در شعر رایج و مقبول است. 3- شرایط اجتماعی بعد از ظهور اسلام در مسیر حرکت شعر و ادب تأثیر گذار بود، برخی این شرایط را باعث رونق شعر و گروهی، آن را عامل رکود شعردانسته اند. 4- نشاط و رونق محیط ادبی نیز بر رشد و رونق شعر تأثیر می گذارد. 5- خصوصیات اخلاقی، حالت های روحی، واقعی یا ساختگی بودن عاطفه ی شعری، استعداد شعری، ذکاوت، طبع و سرشت شاعر، متکلّف یا مطبوع بودن وی و توجه به عواطف و ذوق مخاطبان، از عوامل درونی تأثیرگذار بر سرودن شعر و گیرایی آن محسوب می شوند. کلید واژه ها: شعر، نقد ادبی، نقد اجتماعی، نقد روانشناسی، ناقدان عصر عباسی.

چکیده یکی از فنون شعری که قسمت قابل توجهی از شعر همه ی عصرهای ادبی و از جمله عصر مملوکی را به خود اختصاص داده, فن هجو است. این غرض شعری در گذشته غالبا در پی نبردهای شخصی و قبیلگی به وجود می آمد و یکی از راه های مبارزه و کسب درآمد بود. همراه با گذر زمان هجو نیز دچار تغِیراتی شد و در هر دوره ای ویژگی-های خاص خود را پیدا کرد. هجو ابتدا با قطعاتی کوتاه آغاز گردید و برای دفاع از فرد و قبیله بکار می رفت؛ پس از ظهور اسلام به حوزه ی دین و سیاست وارد شد و در نبردهای دینی و سیاسی نقش پیدا کرد؛ سپس در عصر عباسی, با پیشرفت جامعه و رنگ باختن تعصبات قبیلگی, این غرض شعری نیز از قبیله دور شد و گرایش فردی پیدا کرد. اشعار هجو در عصر مملوکی، گاه بیانگر مسائل اخلاقی و شخصی است و گاه از اجتماع و سیاست حرف می زند. شاعران این دوره در هجویه هائی که می سرایند از رذیلت های اخلاقی بسیار می گویند اما هجو عیوب جسمانی در میان آنان رواج چندانی ندارد. شاعران, بی کفایتی طبیبان و ریا و فساد فقیهان و زاهدان را مورد هجو قرار می دهند و بر متولیان امور می تازند و از نیرنگ, ریا, خیانت, کثرت رشوه, شیوع فساد و بی عدالتی در میان آنان شکایت می-کنند. پس دستاورد اشعار هجو در این دوره به تصویر کشیدن ظلم و ستم و مفاسد اخلاقی و اقتصادی و سیاسی اقشار مختلف جامعه و صاحب منصبان است اما به ندرت از ظلم حاکمان حرف می زنند یا به آنان اعتراض می کنند و در اندک مواردی حاکمان را سرزنش می کنند و بیشتر هجو آنان بر متولیان امور متمرکز است. با گسترش فرهنگ دینی و جنگ های صلیبی در این دوره، هجو دینی نیز از جایگاه خاصی برخوردار گردید. از ویژگی های بارز هجو در عصر مملوکی، گرایش فردی آن است و نیز گرایش به هجو طنزآمیز و تمسخرآمیز, که در این موارد ادامه دهنده ی هجو عصر عباسی است؛ هجو این دوره به سادگی, صراحت در بیان و عامیانه بودن گرایش دارد و دشنام دادن و سخنان زشت از شاخصه های آن است اما نسبت به دوره های قبل از گزندگی و خشونت آن کاسته می شود؛ واقع گرائی بر هجو غلبه دارد, لذا واقعیات جامعه و اتفاقات پیرامون منشأ آن است. کلیدواژگان: هجو، عصر مملوکی، اغراض شعر، ادب انحطاط.

آیات قرآن کریم در تکوین و تطور باور آن متفکران مسلمان اعم از متکلمان، فیلسوفان، عارفان، ادیبان و شاعران موثر بوده است. بسیاری از فرهیختگان گاهی به عنوان شاهد و قرینه و زمانی فراتر از آن در شکل دادن مبنای کلامی یا فلسفی خود از آیات قرآن کریم استفاده نمودند. اما وجه غالب شخصیت علمی فیض کاشانی جنبه های کلامی، فلسفی و بعضاً عرفانی اوست که طبع لطیف و شاعرانه ی وی نادیده انگاشته شده است. از این رو بررسی ساختاری و مفهومی قرآن در اشعار ملامحسن فیض کاشانی و شناخت دیدگاه های معنوی وی از اهمیت و ضرورت به سزایی برخوردار است. با توجه به تجزیه و تحلیل های بلاغی و کندوکاوهایی که در اشعار فیض صورت گرفت ثابت می شود که وی زیبایی های ساختاری اشعارش را از قرآن کریم وام گرفته است. ملامحسن ابیاتی با مفاهیم و مضامین ناب در باب توحید، معاد، آفرینش انسان، بندگی و ... سرود که گاه به طور صریح یا غیرمستقیم با بهره گیری از آیات و روایات به ذکر صفات ازلی خداوند، هدفمند بودن خلقت، قصص قرآن و ... پرداخته است که در حقیقت بازتابی از چگونگی تأثیرپذیری مفهومی وی از قرآن کریم در اشعارش می باشد. که جملگی حاکی از تسلط شاعر بر آیات قرآن، آموزه های اسلامی و احاطه ی علمی او نسبت به شعر و ادب فارسی و عربی است. اما چگونگی بهره گیری و ترکیب امور معنوی با آرایه های بلاغی متفاوت از قبیل اقتباس، سجع، استعاره مراعات نظیر و ... در موضوعات متعدد از قرآن کریم حاکی از تبحر فوق العاده ی شاعر است که بسان آیینه ای طبع شاعرانه و لطافت روح این حکیم بلند پایه را به طور محسوس به نمایش می گذارد. بعلاوه می توان دیدگاه های نظری، معنوی، عواطف و نقطه نظرات گرانقدر وی را بیشتر شناخت. در حقیقت ملامحسن توانسته علاوه بر انعکاس قرآن در شعر فارسی، بازتاب مفهوم قرآن را در اشعار خویش به صورت هنرمندانه به تصویر کشد. برای انجام این پژوهش از روش توصیفی و تحلیلی استفاده شده و مطالعات صورت گرفته به شیوه ی کتابخانه ای بوده است؛ در کنار آن از سایت های اینترنتی و نرم افزارهای تفسیری مختلف استفاده شده است. واژگان کلیدی: قرآن کریم، فیض کاشانی ، مفهوم، ساختار

چکیده ندارد.