چکیده با توجه به جایگاه ویژه اسباب النزول در تفسیر مجمع البیان، توجه این پژوهش به بخش النزول این تفسیر گرانقدر معطوف شده است. بدین صورت که روایات اسباب النزول سوره بقره از تفسیر مجمع البیان انتخاب و با روایات اسباب النّزول همین آیات از تفاسیر مختلف شیعه و اهل سنت مقایسه و سپس با توجه به ملاک هایی مشخص، روایات صحیح و سازگار با ظاهر و سیاق آیات و روایات و عقل و ... انتخاب شده است. در این راستا پژوهش حاضر بحث های مهمی را در خود جای داده است. بعد از بیان کلیات به معرفی شخصیت مفسر بزرگوار، طبرسی و آثار علمی و تفاسیر ایشان عموماً و تفسیر مجمع البیان خصوصاً پرداخته، سپس به مقدمات علم اسباب النزول تحت عنوان گذری بر اسباب نزول، ملاک های تشخیص روایات صحیح اسباب النزول و ملاک های طبرسی در نقد، تحلیل و ترجیح روایات سبب نزول و نهایتاً به بررسی مقایسه ای روایات اسباب نزول سوره بقره از تفاسیر روایی شیعه و اهل سنت که هدف اصلی این پژوهش می باشد، پرداخته است و پس از بررسی تطبیقی سعی شده است که به روایات صحیح ذیل آیات دست یابد. کلید واژه ها: اسباب النزول - مجمع البیان – تفاسیر شیعه- تفاسیر اهل سنت.

چکیده در این رساله با محوریت تفسیر مجمع البیان با ارائه ی تعریفی از اسباب نزول و وجه افتراق آن با شان نزول به بیان جایگاه اسباب نزول اعم از پیشیینه ، اهمیت ، فوائد ،صیغه های سبب نزول وعلل پیدایش تعارض در روایت پرداخته است،هم چنین ضمن معرفی شخصیت گرانقدر مفسر و آثار علمی شان به خصوص کتاب ارزشمند مجمع البیان و شیوه استفاده شده ایشان در بیان اسباب نزول به بررسی سبب نزول پنج جزء چهارم قرآن اهتمام ورزیده وسپس به نقد و بررسی آیاتی که سبب نزول آن ها در کتاب مورد نظر ذکر شده اشاره دارد و آن ها را با روایات شیعه و سنی در کتاب های مختلف تفسیری مقایسه و نتیجه نهایی استخراج گردیده.لازم بذکر است در این رساله چهار آیه مورد جنجال پنج جزء چهارم که عبارت اند از آیه معراج ، غرانیق ، افک و لعان، موشکافانه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. کلید واژه ها : اسباب نزول _مجمع البیان _تفاسیر شیعی _تفاسیر سنی

یکی از ابعاد قرآن که توسط مخالفان اسلام به چالش کشیده شده، بُعد اخلاقی آموزه های قرآن است. آنان ادعا کرده اند برخی از احکام و آموزه های قرآنی در تنافی با اصول و موازین اخلاقی است. مقصود آنها از اخلاق نیز اخلاق سکولار و مبتنی برفهم مشترک عرفی است. شبهات مطرح شده در این تحقیق در سه بخش شبهات اهانت آمیز بودن، تبعیض آمیزبودن و خشونت-آمیز بودن، تقسیم گردیده و ضمن تقریر هر شبهه پاسخ های متعدّدی به آنها داده شده و بعضاً پاسخ ها حدود ده صفحه یا بیشتر را به خود اختصاص داده است. ضمن این که در مواقع لزوم پاسخ هایی که دیگران به شبهه ی مورد نظر داده اند مورد نقد قرار گرفته و در نهایت، پاسخی جامع و قابل قبول ارائه گردیده است. از همین رو سیر پاسخ ها عموماً از ضعیف و قابل نقد به قوی و مورد قبول می باشد. برخی شبهات به تازگی مطرح گردیده و لذا پاسخ های آنها کاملاً نو است و به آن تقریر، در کلام دیگران سابقه نداشته و برخی دیگر از شبهات از دیرزمان مطرح بوده و توسط عالمان و محقّقان پاسخ هایی نیز به آنها داده شده ولی از آن جهت که در آثار شبهه افکنان مجدداً إحیاء و تبلیغ شده، در این رساله به آنها پرداخته شده از آنجا که پاسخ ها با رویکرد اخلاقی و بر اساس مبانی عقلی و عقلایی است حتی در اقناع مخاطب غیرمسلمان نیز موثر است.

جاهلیت به معنای انجام کاری برخلاف آنچه که باید انجام شود، درتمام ابعاد وجودی اعراب از گمان ها و باورهای اعتقادی آن ها گرفته تا احکام و سنن و قراردادهای آن ها و اخلاق و رفتارشان تأثیر گذاشته بود و به گفته ی قرآن آن ها را در قید و بند اسارت و دریک کلمه درضلالت وگمراهی آشکار قرار داده بود، که حضرت محمد(ص) پس از مبعوث شدن به رسالت و با آوردن اسلام به مبارزه با تمام این گمان ها،احکام واخلاق جاهلی پرداخت و با نور قرآن مردم را از تاریکی های ضلالت و گمراهی نجات داد و از قید و بند رهانید که در مجموع می توان گفت؛ قرآن سه نوع برخورد با فرهنگ های عصر نزول خود داشته است: 1-برخورد اصلاحی؛که فرهنگ های نیمه مثبت بودند و بعد از اصلاح پذیرفته شدند مانند نماز گزاردن2-برخورد انکاری؛شامل بعضی فرهنگ های منفی اعراب که قران آن را نپذیرفته از جمله فرشته پرستی،جن پرستی و...3-برخورد اثباتی وامضایی؛شامل بعضی فرهنگ های اعراب که ریشه در ادیان گذشته داشته اند و قرآن آن ها را تأیید کرده است ازجمله اعتقاد به خالق یکتا و ماه های حرام و...

ممکن است درخواندن تفسیر و یا حتی ترجمه ای از قرآن کریم ، متوجه این نکته بشویم که چرا با این فراوانی تکرار در عبارات و الفاظ مواجه هستیم؟ مسأله آنگاه نمود بیشتری پیدا می کند که دو عبارت کاملاً و از هر حیث به یکدیگر شبیه هستند و تنها در حرف و یا حروفی ، با هم تفاوت پیدا می کنند. بر اساس فراوانی حروف به کار رفته در هر دسته عبارات مشابه به فصول مختلف تقسیم بندی شده و هر دسته آیات ، تحت عنوان گفتارهایی در فصل مربوط بیان شده است که معمولاً هر دسته آیات در هر گفتار شامل دو و یا سه دسته می شود. آنچه سعی شده است به آن پرداخته شود ؛ شناسایی آیات به ظاهر مشابه و تکراری است که تنها در یک یا چند حرف با هم تفاوت داشته اند و در این راستا با مراجعه به کتب تفسیری و کتب لغت مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند و سعی شده است راز این تفاوتهای جزیی در آیات تا حد امکان و بضاعت نویسنده بیان شود . در نهایت این نتیجه حاصل آمده که میان آیات به ظاهر مشابه و تکراری که تنها تفاوت آنها در یک یا چند حرف است ، عمدتاً تفاوتهای معنایی ظریف و دقیقی وجود دارد که این امر خود دال بر حکیمانه بودن کلام الهی و نشانه ای دیگر از اعجاز این کتاب آسمانی است و اینکه خدای تعالی حتی تک تک حروف قرآن را بر اساس معنا و حکمتی متعالی بیان داشته است و توجه به این نکته علاوه بر فهم بهتر اعجاز کلام قرآن کریم ، راه را برای فهم عمیق تر معانی قرآن و ترجمه ی دقیق تر آن میسر می سازد و البته این همه از تعمق و تفکر در ظاهر قرآن حاصل خواهد شد و خود به طور غیر مستقیم نشان از آن دارد که مفاهیم ماورای الفاظ این کتاب بسیار بیشتر و فراتر از اذهان خواهد بود.

بدون تردید حجم قابل توجهی از آیات قرآن به بیان داستان ها و سرگذشت اقوام و انبیای پیشین اختصاص دارد. مفسرین قرآن هم هر یک به شیوه ی خاص خود این آیات را تفسیر کرده اند ، مانند علامه طباطبایی(ره) از مفسران بزرگ شیعه که با روش مخصوص به خود این آیات را تبیین و تشریح نموده است. پژوهش حاضر با عنوان « رویکرد علامه طباطبایی(ره) نسبت به قصص قرآن » درصدد است تا دیدگاه ها و روش های آن علامه بزرگوار را مورد توجه قرار دهد. در این راستا ابتدا دیدگاه علامه طباطبایی(ره) درباره ی ویژگی ها و اهداف قصه های قرآنی و سپس روش های نقل و نقد ایشان ذیل آیات قصص مورد بررسی قرار می گیرد. این پژوهش نشان خواهد داد که از نظر علامه قصص قرآن با ویژگی هایی چون واقعی بودن داستان ها ، حذف جزئیات ، تنوع اسلوب بیان ، تنوع در تعابیر ، تکرار و داستان در داستان بیان شده تا اهداف مورد نظر الهی مانند اثبات توحید و نبوت ، بیان ولایت و حقانیت کلام الهی ، عبرت گیری ، بشارت و انذار ، تسلی خاطر پیامبر(ص) ، صبر و پایداری ، نمایش سنت های الهی و تاویل حوادث و وقایع را به بهترین شکل محقق سازد. نهایتا آن چه حاصل می شود این است که داستان های قرآن علی رغم عدم بیان تمام جزئیات از ویژگی های هنری قصه پردازی خالی نیست و ضمن رعایت تنوع در بیان خویش هرگز از اهداف خود دور نگشته است. هم چنین با تبیین قرآنی و روایی قصص و تطبیق آیات با قصه ی عهدین روش علامه در نقل و تفسیر آیات قصص به نمایش در می آید. بدین ترتیب مشخص می شود که همان بیان خاص و اجمالی قصه ی قرآنی برای آشنایی و عبرت گیری مخاطب کافی است و بعضی روایات نسبتا معتبر داستانی برای درک بهتر برخی صحنه ها مناسب است. اما هرگز نباید به قصه ی کتاب مقدس اطمینان داشت ، چرا که ضمن عدم اعتبار سندی ، متنش نیز تحریف شده و مطالب خرافی ، غیر عقلانی و متناقض با آیات قرآنی ارائه می کند. در پایان با بررسی منقولات گوناگون در رابطه با قصص ، روش علامه در نقد روایات ، اسرائیلیات و آرای مفسران ذیل آیات داستانی مشخص خواهد شد تا نشان دهد روایات ، اسرائیلیات و اقوال صاحب نظران در قبال این موضوع قرآنی باید به لحاظ سندی و دلالی سنجیده شود و چنان چه از صافی های قرآن و روایات معتبر ، عقل و تاریخ معتبر ، اصول مذهبی و عقیدتی و یافته های قطعی علم تجربی عبور کرد ، پذیرفتنی خواهد بود. کلید واژه ها : قصص قرآن ، تحلیل قصص ، علامه طباطبایی(ره) ، تفسیر المیزان .

ظلم امری نکوهیده و مخالف فطرت انسانی است و روح انسان ها آن را بر نمی تابد. دین اسلام نیز همواره بر حفظ عزت و حرمت انسان ها تاکید داشته است، ظلم به موجب تضییع حدود معین الهی، سبب زیر پا نهادن حرمت و عزت انسان ها می گردد. به همین جهت خداوند متعال در قرآن کریم ،نوع بشریت را از ظلم کردن و پذیرش ظلم نهی می کند.در این نوشتار که با عنوان بررسی گونه های ظلم از منظر قرآن و روایات به رشته تحریر در آمده است،گونه های ظلم در سه دسته طبقه بندی شده اند که عبارت است از :ظلم میان انسان و خداوند ،ظلم میان انسان و نفس خویشتن و ظلم میان انسان و انسان های دیگر. در محور ظلم میان انسان و خداوند به بررسی امکان ظلم خدا به انسان و مصادیق جزئی ظلم انسان به خداوند از قبیل شرک و تکذیب آیات الهی و...پرداخته شده است. همچنین ظلم انسان به نفس خویشتن، در دو بعد ظلم به جسم و ظلم به روح مورد بررسی قرار گرفته است.و در نهایت ظلم انسان به انسان های دیگر که همان ظلم اجتماعی است ؛در تقسیمات اجتماعی از قبیل خانواده ،نظام سیاسی(مردم و مسئولین )و نظام تربیتی(استاد و شاگرد)و ....مورد بررسی قرار گرفته و مصادیق ظلم در هر یک از آنها معین و تشریح شده است . به طور کلی ،می توان گفت :منکرات و ناشایسته های اخلاقی مندرج در قرآن و روایات- به ویژه در جایی که حقی نادیده گرفته شود- مصداقی از ظلم شمرده می شود و به بیان دیگر ،هر جا بایسته های اخلاقی و حقوق معین الهی نادیده گرفته شده اند؛ ظلمی صورت پذیرفته که گاهی در اثر جهل نسبت به آنهاست.

این پایان نامه با عنوان « بررسی قواعد تفسیر اثنی عشری » که اجمالاً می توان گفت : این پژوهش با مباحث مقدماتی مانند تبیین مسأله و پیش فرض های موضوع و ضرورت و اهمیت آن آغاز گردیده و پس از آن به معرفی مفسر و تفسیر اثنی عشری و بررسی ساختار آن پرداخته شده است . از موضوعات مطرح گردیده در این پژوهش بررسی روش تفسیری شاه عبدالعظیمی در توجه به قرائت صحیح است و چنین به نظر می رسد که مؤلف خود را مقید به قرائت مطابق با رسم الخط کنونی مصحف شریف دانسته است . سپس به توجه مفسر در به کار گیری کلمات زمان نزول پرداخته و با تفحص در این تفسیر معلوم گردیده ، وی بعضی از لغات را معنی کرده است در فصول دیگر شیوه شاه عبدالعظیمی در توجه به قواعد ادبیات عرب مورد بررسی قرار گرفته و مشخص گردید که اثنی عشری از این قاعده نیز به صورت گذرا و فقط در مواردی تحت عنوان نکات ادبیه و تتمه استفاده کرده است . در بررسی شیوه نویسنده به قرائن قابل ذکر است که با وجود عدم تصریح مؤلف به ذکر نام بسیاری قرائن ، از آن ها در تفسیر آیات کمک گرفته و گاهی با کمک اسباب نزول تفسیر صحیح آیه را ذکر می کند . در برخی از آیات عادات و رسوم رایج در زمان نزول آیه را تشریح می نماید و در آیاتی که متضمن معانی باشند که موجب تجسیم در خداوند گشته و یا مخالف با شأن مخاطب آیات باشند با کمک قرینه و ویژگی های متکلم و یا مخاطب آیات ، ظهور آیه در آن معانی را بی اعتبار می دانند . ایشان به معرفتهای بدیهی و برهان های قطعی توجه چندانی نداشته است . و با توجه به اعتقاد وی نسبت به توجه جدی پیامبر در تبیین آیات مجمل ، از روایات وارده در تفسیر آیات بهره گرفته است ، گرچه در مواردی ، منبع و سند را ذکر نکرده است و نیز گاهی از آیات دیگر برای تبیین جنبه های مختلف یک موضوع استفاده نموده است . همچنانکه به سیاق آیه هم توجه داشته و گاه از آن به عنوان قرینه صارفه از معنای ظاهری یا توجیه معنای صحیح مورد نظر خویش بهره برده است . ایشان در مواردی به قاعده علم و علمی توجه داشته و گاه از ادله ی گوناگون عقلی برای تبیین مقصود آیات الهی بهره برده است . با توجه به احاطه ی علمی شاه عبدالعظیمی ، در بحث دلالت ها ، به دلالت های موجود در آیات توجه داشته است و گاه چندین دلالت برای آیات بیان نموده است.

رسول گرامی اسلام به عنوان اصلی ترین معلم قرآن در حدیث متواتر ثقلین، از قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) به عنوان دو یادگار لاینفک یاد می کند؛ لذا اهل بیت را می توان بهترین مفسران قرآن دانست. بنابراین معصومین (علیهم السلام) تجلی معارف قرآن و همچنین قرآن ناطقند. سخن و رفتار آنان چیزی جز بسط و تبیین و تفصیل معارف و آموزه های قرآن نیست و به بیان صریح تر می توان تفسیر و تبیین قرآن را در کلام و سیره معصومین جست وجو نمود؛ از نگاهی دیگر ائمه معصومین(ع) از راسخان در علم و عالمان به ظاهر و باطن قرآن هستند و لذا در کلام خود به انحاء مختلف به آیات مختلف نظر داشته و به آن استناد نموده اند، یکی از گونه های کلام معصومین (ع) ادعیه است و در واقع ادعیه شیوه ای از کلام معصومین است که خطاب به خدای تعالی بیان گردیده است و به طور قطع ائمه (ع) در این شیوه بیان نیز، آیات الهی را مطمح نظر قرار داده و با توجه و با استناد به آنها به ایراد دعا پرداخته اند؛ استنادهای قرآنی ائمه معصومین در کلامشان به چند شکل نقل مستقیم، اقتباس و تلمیح متجلی شده است، از این رو بر آن شدیم تا در این تحقیق با تأمل در دعای شریف سمات که از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) نقل گردیده، استنادهای قرآنی در این دعای شریف را در همه انحاء آن استخراج نموده و ارتباط میان فرازهای مرتبط در دعا و تفسیر آیات را کشف و تبیین کنیم تا دریچه ای دیگر از تبیین آیات برایمان گشوده شود.

از ضروری¬ترین علوم موردنیاز مفسر در تفسیر معارف کلام الله، علم مفردات قرآنی است. این علم ـ که معانی تک‏واژه‏های قرآنی را بررسی می‏کند ـ آن¬چنان پراهمیت است که باب ورود به ساحت قرآن کریم محسوب می¬شود. مفسران برجسته، از قرون ماضی تاکنون، با درک اهمیت و جایگاه این علم، اهتمام ویژه¬ای به آن داشته¬، و در آثار تفسیری خود به صورت ویژه به آن پرداخته¬اند. از جمله این مفسرین می¬توان به امین¬الاسلام طبرسی و جارالله زمخشری اشاره کرد. این دو مفسر، اگرچه اصالتاً ایرانی بوده¬اند، اما تبحّری چشم¬گیر و جایگاهی تحسین¬برانگیز در عرصه لغت عرب داشته¬اند؛ تا آن¬جا که آثار تفسیری ایشان به عنوان منبع و مرجعی گران¬بها برای فهم معانی مفردات قرآنی به حساب می¬آید. وجود چنین ظرفیتی از یک سو، و از سوی دیگر، کم¬توجهی محققان به صبغه لغوی این دو مفسر، بر اهمیت بررسی عمل¬کرد آنان در حوزه مفردات می¬افزاید؛ چه آن¬که ماحصل تحلیل آرای لغوی ایشان و تطبیق آن با دیگر نظرات مطرح، ظهور مسیری نو و روشن در تبیین مفردات قرآنی خواهد بود. بر این اساس، پژوهش حاضر پس از گزینش واژگانِ محل تأمل از محدوده تعیین شده (جزء 21) به سراغ مصادر اصلی لغت و کتب وجوه و نظائر رفته تا معانی لغوی و وجوه آن لغات را استخراج نماید؛ سپس نظرات تفسیری طبرسی و زمخشری را درباره مفردات تعیین شده در آیات محدوده جزء 21 و تمامی آیاتی که متضمن آن لغت یا مشتقات آن بوده، بررسی کرده است تا از این طریق، دیدگاه جامعی درباره نظر دو مفسر مذکور نسبت به مفردات مورد بحث به دست آید. در مرحله بعد، پس از ترجمه و اعراب¬گذاری متون استخراج شده تفسیری، نظرات، جمع-بندی گشته و نظر منتخب از میان نظرات تفسیری موجود معرفی شده است. در برخی موارد نیز معنا و نظریه¬ای جدید مبتنی بر تحلیل و برهان به عنوان معنای ارجح انتخاب شده است. سرانجام نظر دو مفسر با نظریه نهایی تطبیق داده شده و عمل¬کرد آنان مورد بررسی قرار گرفته است. فصل¬های آغازین این پژوهش نیز به بیان کلیات، تعریف اصطلاحات و پرداخت نسبتاً بسیط به مباحث مرتبط با علم مفردات و فقه¬اللغه اختصاص یافته است. معرفی طبرسی و زمخشری و تفاسیر آنان نیز از مطالب عنوان شده در این رساله هستند.