چکیده و لله الحمد لِانّه « بدیع السموات و الارض» تحقیق حاضر، ترجمه و شرح منظومه ی«غیث الربیع فی علم البدیع» اثر معروف و شاهکار ادبیاز دیار کردستان عراق است. این منظومه در حدود 256 بیت و در مدح حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی(ص) با موضوع علم بدیع است. نودهی آرایه های بدیعی را در دو قسم در ابیات خویش، گنجانده است.قسم اول، محسنات لفظی است که شامل جناس و انواع آن، سجع، لزوم ما یلزم، رد العجز علی الصدر، توازن مماثل و.... قسم دوم،محسنات معنوی است که شامل، طباق،مراعات نظیر، ارصاد، مشاکله و استطراد و... می باشد. ابیات این منظومه ساده و سلیس و در عین حال زیباست که بسیار هنرمدانه در خود آرایه ها و محسنات بدیعی را گنجانده است.« نودهی برزنجی کردی» ناظمی توانا و حاذق که در نظم متون ادبی و علمی مهارت زیادی دارد و نظم برای وی از نثر آسان تر می نمود. در این رساله با مراجعه به کتب بلاغی و فرهنگ های مختلف، ابیات منظومه ترجمه و شرح شده و به ذکر شاهد مثال های عربی و فارسی مبادرت شده است.

معروف نودهی در سال 1166هـ.ق در روستای «نوده» واقع در سلیمانیه عراق چشم به جهان گشود وهشتاد سال از عمرش را به تحصیل،وتدریس و تصنیف پرداخت و با بررسی آثارش متوجه می شویم که ایشان فردی بسیار توانا،علاقمند به مسائل دینی بوده و در به نظم کشیدن علوم مختلفه تبحر زیادی داشته و حرص می ورزیده است وی به سه زبان عربی،کردی و فارسی آشنایی داشته و اکثر قریب به اتفاق آثارش به زبان عربی است و در سال 1254هـ. ق چشم از جهان فرو بست. یکی از آثار علامه«معروف نودهی»که در این رساله به ترجمه و شرح و تحقیق آن- پرداخته ایم منظومه«فتح الرحمن فی علمی المعانی و البیان»است که این اثر ارزشمند ایشان 384 بیت دارد که در سال 1404هـ. ق توسط چهار تن از محققین عراقی آن هم به صورت مشترک و توسط وزارت اوقاف به چاپ رسید و روش کار این عزیزان به این صورت بود که در پاورقی به شرح مختصر برخی ابیات پرداخته بودند. منظومه فوق همانطور که از نام با مسمایش پیداست در راستای تعریف دو علم «معانی و بیان»آمده است. در تدوین رساله حاضر : 1- اعراب گذاری برخی از ابیات منظومه که اعراب نداشتند. 2- تصحیح اشکالات احتمالی ابیات دارای اعراب و ذکر اصل اعراب آنان در پاورقی انجام شد. 3- با استفاده از کتب بلاغی مشهور، مطالب را جمع آوری و سپس به ترجمه ابیات آن پرداختیم. 4- به منظورآشنایی دانشجویان محترم زبان و ادبیات عرب با متن اصلی کتب بلاغی مشهور سعی کرده ایم،در پاورقی برخی از تعاریف به زبان عربی آورده شود. 5- و به منظور استفاده شایسته تر دانشجویان ادبیات فارسی، از کتب دانشگاهی معروف علم بلاغت در این زبان هم استفاده گردید تا جذابیت بیشتری برای آنان داشته باشد. 6- و در پایان هرفصل تمارینی به منظور تثبیت یادگیری قرار داده و در پیوست ها به ذکر جواب سوالات اقدام نموده ایم.

در زبان عربی مانند هر زبان دیگری، گاه مطلب به صورت تشبیه و تمثیل گفته می‏شود تا شنونده یا خواننده فکر خود را بهتربه کار اندازد و مطلب مورد نظر را عمیق‏تر دریابد. این گونه سخن گفتن، از فصاحت و بلاغت و توانایی گوینده در استخدام واژه‏های مناسب ناشی می‏شود. یکی از گونه‏های این شیوه ی بیان، «استعاره» است که بحث‏های مفصلی در علم بیان دارد و در قرآن کریم که به زبان عربی مبین نازل شده، موارد فراوانی ازآن یافت می شود. پرداختن به بحث استعاره و تأ لیف کتب متعدد در این زمینه از سوی علماو دانشمندان تنها از جنبه ی ادبی و زیبایی کلام مورد توجه نبوده است بلکه از قدیم الأیّام جنبه ی اعتقادی و مذهبی آن پر رنگ تر از جنبه ی ادبی آن بوده است. با ظهور اسلام و نزول کتاب آسمانی قرآن علما و فضلا و مفسرین جهت درک و فهم مقصود آن ناگزیر از پژوهش در فنّ بیان و به خصوص زیبا ترین شاخه ی آن یعنی استعاره شدند. از طرفی سایر متون اسلامی همچون احادیث نبوی و نهج البلاغه و صحیفه ی سجادیّه که سرچشمه های معرفت دینی هستند همگی سر شار از نکات استعاری می باشند لذا این عجیب نیست که اغلب مفسرین ، تفسیر قرآن را با ذکر نکات بلاغی همراه کرده اند زیرا بدون درک آنها درک منظور قرآن و نیز متون اسلامی غیر ممکن است از این رو شیخ معروف نودهی نیز که خود عالمی دینی بوده در این زمینه از هیچ کوششی فرو گذار ننموده است. بر این اساس او یا خود در این زمینه دست به تألیف کتابی زده یا کتب علمای دیگر را به نظم کشیده و یا منظومه های خویش را شرح کرده است. از این روی به نظم رساله ی سمرقندیّه که در عصر خویش سر آمد کتب بلاغی در زمینه ی استعاره بود پرداخت و در غالب نظم ، بحث استعاره و انواع واقسام آن و بیان آراء و نظرات علمای بیان در مورد انواع استعاره را تبیین نمود و از ذکر عقاید ونظرات متفاوت علمایی همچون زمخشری ، سکاکی و قزوینی و دیگران دریغ نورزید. بااین حال در مواردی علاوه برذکر عقاید شخصی خویش به آرای مولف رساله ی سمرقندیّه اشکال گرفت و نظرات اصلاحی خویش را اظهار نمود ، و در برخی موارد مطالبی را بازگوکردکه ابوالقاسم لیثی سمرقندی از آن غفلت ورزیده است. با این اوصاف پایان نامه ی پیش رو با تکیه بر چنین پیش زمینه ای منظومه ی «تنقیح العبارات فی توضیح الإستعارات » شیخ معروف نودهی را ترجمه و شرح نموده و علاوه بر مباحث اصلی منظومه با بهره گیری از کتب بلاغی معتبر و استفاده از شواهد وادله ی متقن قرآنی وادبی به بررسی مسایل مربوط به انواع استعاره پرداخته و حتی الإمکان آراء ومذاهب مختلف بلاغی رادر قالب مذاهب سلف ، زمخشری ، خطیب قزوینی وسکاکی مطرح کرده و در کنار آن نظرات ناظم را بیان نموده است . همانطور که پیش بینی می شد نتایج حاصله از این پژوهش مویّد آن است که منظومه ی مورد اشاره به گونه ای شایسته مسایل مربوط به مجاز واستعاره را طرح نموده وآرای علمای بیان را مطرح کرده است . تحقیقات بسیاری در زمینه ی علم بیان و خصوصا ً مجاز و استعاره در حوزه ی علوم ادبی صورت گرفته است امّا آنچه این پژوهش را از سایر تحقیقات در این عرصه متمایز می نماید این است که اوّلا:این پژوهش استعاره را به صورت اختصاصی و ویژه مورد بررسی قرار می دهد که سبب می شود نتایج حاصله جزئی ، عینی و دقیق تر باشد . ثانیا ً : کمتر تحقیقاتی در این زمینه صورت گرفته است که موضوع آن منظومه ای در باب استعاره باشد. ثالثا ً:این پژوهش منظومه ای را مورد بررسی قرار داده که برپایه یکی از معتبر ترین کتب بلاغی به نظم درآمده است، لذا موجب آشنایی خوانندگان با آراو نظرات علمای طراز اول این فنّ می گردد . رابعاً : منظومه و رساله ی سمر قندیّه تا کنون به فارسی ترجمه نشده اند که از این جهت امید می رود پایان نامه حاضربرای آشنایی طلاب و دانشجویان زبان ادبیات فارسی وعربی با این آثار ارزشمند اسلامی مفید فایده باشدومشوّق پژوهشگران دیگر در عرصه ی پژوهش در علوم بلاغی گردد .

چکیده : اولین فردی که به علم صرف همت گماشت ابو علی معاذ ابن مسلم الهراء کوفی است . باید گفت که علم صرف می آموزد چگونه کلمه ای را به صورتهای گوناگونی درآورده تا معهانی جدید و متفاوتی بدست آید . فایده این علم شناخت کلمه و قدرت بر ساختن کلمات تازه و جیدد است ، پس موضوع اصلی این علم « کلمه» است . بحث پیرامون ساختمان و خصوصیات آن و بحث . یکی از مشهورترین مولفان در علم تصریف سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی است که آثار تالیفات بیشماری را در علوم مختلف از خود بر جای گذاشته است نمونه بارز آن شرح بر تصریف عبد الوهاب بن ابراهیم زنجانی است که با زبانی ساده و قابل فهم و قلمی روان و گویا برای مشتاقان این علم بیان نموده است . او برای بیان مطالب به دور از هر گونه فلسفه بافی و پیچیدگی و در عین حال از اسلوب ساده و روان و معانی استوار و متین بهره جسته و در این زمینه چه از لحاظ روانی و سهولت عبارات و امثال و چه از حیث قوت و کثرت مثال ها سرآمد و برجسته است . سعد الدین در شرح کتاب مطالب را به فصل ها و موضوعات مجزا و مختلف تقسیم بندی نموده و سپس با مثال های ساده و گویا به رفع ابهامات پرداخته است .

در این مقوله ، سعی شده است محتویات و مفاد صرف و نحو زبان و ادبیات عربی بصورت ساده و از پایه ترین مطلب آغاز ، و بخاطر سهولت در یادگیری و فهم و اسلوب دقیق و ایضاً تلفظِ درست کلمات ، از لحاظ اعراب از آیات قرآن کریم بعنوان شاهد مثال در نظر گرفته شده تا طریقت صحیح مدّ توجه قرار گیرد. روش های یادگیری در کلیه بخش ها بخصوص افعال و (اعلال – مهموز – مضاعف – لفیف) و اعداد چنان بیان و صرف گردیده است که خواننده را در درک و فهم بسیار سریع قواعد کمک می نماید. در بخش نحو ، موضوع مربوط به اِعراب و بنا بطور مُفَصّل تشریح گردیده و در بعضی موارد به نحو مقایسه ای نظرات نویسندگان و نظر این حقیر درج گردیده است. عَلی اَیّحال با مُداقّه نظر به محتویات این نوشته ، همانگونه که اشاره شد ، تغییراتی جدید و نوین بشرح ذیل در صرف و نحو ادبیات عربی ایجاد گردیده است: اولاً : مطالب از حروف الفبا آغاز و بترتیب بخش صرف شامل اسم ها ، فعل ها ، حرف ها و اعداد و سپس بخش نحو مطلب انتهائی این نوشته است. در صورتی که در تمامی کتب تالیفی این موضوعات پراکنده بود و دانشجویان عزیز همیشه در یادگیری زبان قرآن دچار مشکل می شدند. ثانیاً : تمارین قرار داده شده در آخر هر مبحث بلحاظ تجربه حدود 30 سال سابقه آموزشی بی نظیر است. ثالثاً : در بخش افعال بخصوص در «اعلال» بطور دقیق انواع مختلف افعال از لحاظ صرف در زمان های مختلف مورد بررسی قرار گرفته و تغییرات حاصله ذکر شده است که در هیچ کتابی تاکنون اینطور عمل نشده است. رابعاً : در مبحث اعداد ، باقرار دادن فرمول و قاعده بطور ساده ، سهولت در یادگیری فراهم گردیده است. خامساً: با استفاده از آیات قرآن کریم بعنوان شاهد مثال ، کلمات و افعال با آن مطابقت داده شده و بسیاری از لغات و موضوعات صرف و نحو اصلاح گردیده است.

تفسیر ارزشمند بحر المحیط را عالم فرزانه ابو حیان اندلسی در اوایل قرن هشتم هجری قمری (710 ه.ق)نوشته است ودر این تفسیر ابتدا به بیان آیات ومعانی واژه های آن توجه داشته.ابو حیان در توضیح پاره ای از مسائل مهم لغوی ،صرفی ونحوی و گاها بلاغی به ابیاتی از شاعران بزرگ استشهاد کرده است ودر ادامه شان نزول آیه را ذکرکرده، ولی آنچه را که بر ارزش این تفسیرافزوده ،ذکر ابیاتی از شاعران عرب بعنوان شاهد برای توضیح وتبیین بیشتر نکات لغوی ،نحوی وبلاغی آیات ونیز بیان اختلاف قرائت در برخی آیات می باشد. این پایان نامه به شرح و تحلیل شواهد شعری تفسیر بحر المحیط از بیت 2100 تا 2400پرداخته است. نگارنده پس از ذکر ابیات نام سراینده شعر را آورده وپس از آن آیه ای را که شعر مورد نظر در مورد آن آورده شده را بیان کرده ودر ادامه به توضیح مطلبی که شعر در خصوص آن بیان شده پرداخته است وبا ذکر معنی واژگان مهم در هر بیت آن را ترجمه کرده است.

قرآن،کتابی انسان سازوپرمحتوا است که خداوند عزوجل برای بشریت نازل کرده،تاهمگان ازآن استفاده کنندو سعادتمند شوند.این کتاب مقدس،باحضورمقتدرانه درعرصه های علمی، اقیانوسی بی کرانه از علوم رادراختیار بشر می نهد تا انسان ها برحسب توانایی وتلاش خویش از ذخایر بی پایان آن بهره گیرند.یکی ازاین عرصه ها،علم ادبیات عرب است که باتوجه به نزول قرآن به زبان عربی وبرخورداری آن ازاعجاز بیانی وادبی،وخضوع ادیبان وسخن وران دربرابرشگفتی بیان وزیبایی ساختارآن دردوره طلایی ادبیات عرب،بهترین ومتقن ترین متن ادبی ومعیاردرحوزه ادبیات به شمارمی رود و از همین رو تأثیر فراوانی برادبیات وفرهنگ ادبیِ عرب داشته ودارد.به همین دلیل،این کتاب مقدس مارا به دریایی از معرفت علمی وهنری واخلاقی وادبی و...می رساند.ودراین راه مفسران بزرگی پابه عرصه وجود نهادند که هرکدام درمقام خویش قابل ستایش می باشند.ازجمله این مفسران می توان به ابوحیان اندلسی صاحب تفسیربزرگ«البحر المحیط فی تفسیر القران الکریم»اشاره نمود. این کتاب ازتفاسیرمعروف وبزرگ عالم اسلام می باشدکه دراوایل قرن هشتم(710)دراندلس،همان اسپانیای کنونی به رشته تحریردرآمد. نویسنده که خود از نحویان بزرگ می باشد دراین کتاب بیش ازهمه به مباحث نحوی ،پرداخته است،ایشان درتفسیر خویش علاوه برذکرشأن نزول آیات، ازشواهدشعری های مرتبط باآن آیه استفاده نموده است ودر کنار مباحث خودبه ذکرنظریات قراء هفتگانه ونحوه قرائت آیه پرداخته است.ایشان نظریات فلاسفه ومعتزله ومتصوفه را خرافه پنداشته و رد می کند وتنها به نظر بصریان وبخصوص سیبویه تأکیدوتکیه دارد.وبیشترین توجه را در این تفسیر به علم صرف ونحو داشته است.وبه ظاهرآیات بیشترازمعنا وتأویل توجه داشته است. ابوحیان اندلسی باشرح وتفصیل آیه و مقایسه آن با شاهد شعری به رابطه ادبی آن باشاهد مثال پرداخته است اودرابتدای کارخودبه ذکر شاهد شعری و إعراب گذاری آن اقدام نموده وبعد نام شاعرراذکر می کند،سپس با ذکر آیه وترجمه آن به رابطه ادبی آن شاهد مثال با آیه می پردازد و درکنار این ها به مباحث صرفی ونحوی نیز اشاره می نماید نگارنده این پژوهش،به شرح وبررسی وتحلیل وترجمه شواهدشعرهای این تفسیراز ابیات 1201تا 1500پرداخته است، که مربوط به آیات 106 سوره آل عمران تا 125 سوره نساء می باشد،پژوهشگر می کوشد تا با بیان روان این تفسیر به فهم عمیق خوانندگان کمک نموده و به زیبایی ادبی وهنری قران اشاره نماید، باشدکه این پژوهش چراغ راهی باشد برای آنانی که قرآن را تنها راه نجات می دانند.

فن مقامه نویسی یکی از قالبهای نثر فنی است و در دوره ای از ادوار نثر عربی پا به عرصه وجود گذاشته که نثرنویسی در غایت تکلف و تصنع بوده است و نویسندگان در پی آن بوده اند تا موضوع جدیدی را ابداع کنند که در قالب آن بتوانند اقتدار لغوی و مهارت خویش را در بکارگیری صنایع لفظی و اسلوب های مختلف زبانی به ظهور برسانند . با ابداع قالب مقامه نویسی در قرن چهارم هجری این زمینه برای نثر نویسان متکلف هموار گشت و آنان توانستند در لغت پردازی و ترکیب سازی نهایت هنرخود را ارائه دهند . در فن مقامه نویسی توجه به لفظ و پرداخت عبارات در حدی است که برخی از نویسندگان و پژوهشگران ، هدف از تألیف مقالات را تعلیم مفردات و تعلیم انشاء و آشنایی خواننده با سبکهای مختلف نظم ونثر دانسته اند . بدیع الزمان ابوالفضل احمد بن الحسین بن یحیی الهمدانی ، شاعر و نویسنده بزرگ و مشهور ایرانی است (358-398) که در نزد پادشاهان ایرانی مانند دیلمیان و آل زیار و ملوک نیمروز و غزنویان پرورش یافته است و همواره از آنان صلات و جوایز می گرفته و در بغداد و دربار خلفا نیز شهرتی بسزا داشته است. مقامات او افسانه هایی است که غالباً پهلوان آن روایات " ابوالفتح اسکندری" مخلوق فکر بدیع الزمان و راوی وی" عیسی بن هشام " که او نیز خیالی است می باشد و لطایف و شاهکارهای این مرد در عباراتی لطیف و زیبا آراسته و مایه عبرت وشگفتی و شادی شنوندگان و خوانندگان را فراهم آورده است . موضوع این پژوهش در مورد مقامات بدیع الزمان همدانی است ، در کنار اشاره به معانی برخی لغات دشوار به شرح و ترجمه روان مقامات پرداخته است .

تفسیر «بحر المحیط» متعلق به «ابوحیان اندلسی غرناطی»، متوفای 745 هجری قمری است. او از ادیبان مشهور قرن هشتم هجری قمری است. این تفسیر به زبان عربی، در بردارنده تمامی قرآن و محور اصلی آن ادبی، لغوی و بلاغی می‏باشد. همچنین از جامع‏ترین تفاسیر مشتمل بر نکات ادبی شگفت و بدیع قرآن است. امتیاز آن در اهمیت دادن به ابعاد ادبی، لغوی، نحوی و بلاغی است و مجموعه ارزشمندی از اشعار ناب و شواهد ادبی و اعرابی و قرائات و لهجه‏ها، را در خود جای داده است که از دانش و آگاهی گسترده مفسر در این زمینه حکایت می‏کند. مولف این تفسیر ارزشمند، برای بیان معانی واژه ها و نکات نحوی و بلاغی و قرائت های مختلف و شأن نزول و .... بسیار از شواهد شعری استفاده کرده تا مقصود و معنا را مفهوم سازد.در این پایان نامه به شرح و توضیح 250 بیت از شواهد شعری تفسیر بحر المحیط، از بیت شماره 3551، ابتدای سوره فصلت، تا بیت 3800، مربوط به آیه 48 سوره قمر، پرداخته شده است. آشکار است که شرح و توضیح این ابیات و رفع پیچیدگی های آنها کمک فراوانی به فهم این تفسیر گرانبها و به دنبال آن قرآن کریم می نماید. در این رساله ابتدا هر بیت از شواهد مورد بررسی، جداگانه ذکر شده و سپس آیات مربوط به بیت به همراه ترجمه آن ذکر شده است. آنگاه، مفاهیم عبارات، معانی واژگان، قرائتهای مختلف، نکات نحوی و نظر علما و هر آنچه که بیت شاهد به خاطر آن، مورد استشهاد قرار گرفته است، توضیح داده شده است. سپس وجه استشهاد شاهد شعری به روشنی بیان شده و در پایان ترجمه بیت بیان شده است. در پاورقی هم به وزن ابیات و منابعی که بیت مذکور در آنها موجود است اشاره شده است.

علم نحو از مهمترین مباحث زبان عربی است و به وسیله ی این علم،قواعد آخر کلمه از جهت إعراب و بنا دانسته می شود وچون درک محل إعرابی کلمات و جملات، نقش به سزایی در فهم الفاظ مفرد و مرکب دارد . علم نحو دریچه ای برای تفهیم ودرک قرآن کریم وروایات اسلامی است وبه وسیله ی آن لغزش و انحراف زبان اصلاح می شود. بنابر این، اهمیت عوامل صد گانه ی نحوی در این خصوص بر کسی پوشیده نیست و علمای نحو در این زمینه بی تفاوت نبوده و کتابهای گوناگونی نوشته اندازجمله: کتاب عوامل عبدالقاهرجرجانی که نویسنده مطالب مفید ومهمی را نگاشته است و علّامه شیخ معروف نودهی،عوامل جرجانی را با استفاده از شاهد مثالهای جالب وبی نظیر به خصوص درمدح حضرت محمد(ص)با طبع و شیوه ای خاص در سال( 1199ه.ق)به نظم درآورده است که خود منظومه ای ارزشمند درعلم نحو می باشد. پژوهش مذکور برگرفته از کتاب « الأعمال الکامله للشیخ معروف النودهی » عالم و شاعر و دانشمند بزرگ اسلامی قرن دوازدهم هجری است لذا آنچه موضوع این پایان نامه را تشکیل می دهد« ترجمه و شرح و تحلیل منظومه عوامل شیخ معروف نودهی » می باشد. .نگارنده ابتدا به بررسی زندگی و آثار شیخ معروف نودهی پرداخته و سپس به ترجمه و شرح و تحلیل ابیات این منظومه اقدام و تلاش نموده ترجمه ای دقیق و روان و مثالهایی ساده و بیشتر از آیات قرآن کریم ارائه نماید. وعلاوه بر آن ، به بیان مطالبی که بین علمای نحو اختلاف آرا وجود دارد با ذکر نظریات مختلف آنان پرداخته است.