چکیده پایان نامه» نام خانوادگی: موسوی نام: معصومه عنوان پایان نامه: بررسی جنبه های زیبا شناختی توابع در صحیفه سجادیه. استاد راهنما: دکتر محمود آبدانان مهدیزاده استاد مشاور: دکتر غلامرضا کریمی فرد درجه تحصیلی: کارشناسی ارشد. رشته: زبان و ادبیات عربی گرایش: ___ محل تحصیل (دانشگاه): شهید چمران اهواز دانشکده: الهیات و معارف اسلامی تاریخ فارغ التحصیلی: 13/4/1389 تعداد صفحه:324 کلید واژه: توابع، نعت،اغراض بلاغی،زیباشناختی، صحیفه سجادیه. چکیده: توابع، یکی از مباحث مهم علم نحو است که در گستره تحلیل ها و پژوهش های بلاغی بسیار حائز اهمیت می باشد. تابع، بخشی از جمله است که از نظر اعراب با لفظ پیش از خود بطور مطلق مشارکت داشته باشد. تابع به گونه های مختلفی چون : نعت، تاکید، عطف بیان، عطف نسق و بدل به کار برده می شود که هر کدام نقش معنی سازی خاصی بر عهده دارد. در این پژوهش ، سعی شده است که این موارد را هم از نظر نحوی و تعیین نقش و جایگاهشان و هم از نظر جنبه های بلاغی و اغراضی که توابع برای آن آمده است در مجموعه ارزشمند و گرانسنگی همچون صحیفه سجادیه؛ به تفصیل مورد بررسی قرار گیرد. این رساله در ابتدا به تعریف کلیات و مفاهیم توابع از دیدگاه علم نحو بطور مفید و خلاصه می پردازد آنگاه به بررسی جنبه های زیبا شناختی توابع در صحیفه سجادیه و سپس در پایان، نتایج حاصل به زبان آمار و تحلیل نمایش داده شده است.

بیداری اسلامی به جریانی در جهان اسلام اطلاق می شود که به دنبال احیای اسلام ناب و تمدن ساز می باشد . این جریان از اواخر سده هجدهم میلادی به دلیل آشکار شدن ضعف و عقب ماندگی مسلمین در برابر غرب و در جهت جبران آن رو به رشد و گسترش نمود . از پیشگامان آن سیدجمال الدین اسد آبادی و محمد عبده است. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با اقبال فزاینده ای در جهان اسلام و جهان عرب مواجه گشت . جریان بیداری در ادب عرب تأثیر فراوان گذاشت چنانچه نهضت ادبی معاصر تحت تأثیر شخصیتهای این جریان شکل گرفت ؛ نیز اندیشه ها ، باورها ، دغدغه ها و فعالیتهای پیروان آن ، بازتاب وسیعی در شعر و ادب عرب دارد . پژوهش حاضر به بررسی این بازتاب در شعر عرب از قرن نوزدهم تا زمان حال می پردازد وشامل پنج فصل ، چهار فصل مقدماتی و یک فصل اصلی می گردد . فصول مقدماتی به بررسی اوضاع سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی معاصر ، تعریف بیداری ، تاریخچه این جریان و موانع آن می پردازد . در فصل اصلی ، عرصه های نمود بیداری اسلامی در شعر عرب به هشت بخش : غرب ، سیاست ، اجتماع ، اسلام حقیقی ، فلسطین ، تاریخ ، ادب و امید ، تقسیم و ضمن توضیح درباره هر کدام ، شواهد شعری مربوط آورده شده است .

شعر جاهلی عرب که برخاسته از محیط زندگی شاعران و زندگی بدویشان بود، و از مهمترین صفات آن دور بودنش از هر گونه تکلّف و تصنّع است، مورد توجه شاعران ایرانی قرار گرفت، مخصوصاً شاعران بارز قرن پنجم و ششم که به صورتهای مختلفی از شعر جاهلی تقلید کردند.آنها صفات و ویژگیهایی را به تقلید از شاعران جاهلی، در شعر خود به کار بردهاند که زاییدهی طبیعت و ویژگیهای بادیه است، مانند اطلال و دمن یا به کار بردن اسمهای عاشقانهی رمزی مانند: سلمی، لیلی، یا وصف مناظر جنگی و توصیف شتر یا اسب. در این میان شاعرانی مانند منوچهری دامغانی هستند، که نه تنها از شاعران عرب دورهی جاهلی تأثیر پذیرفتند، بلکه اطلاع وسیع خود از شعر عربی را اظهار میکردند، و این آگاهی را نقطه قوتی برای خود، نسبت به دیگر همتایان میدانستند و جهل شاعران دیگر نسبت به شعر عربی را نکوهش میکردند.

المدح: إنَّ المَدحَ فَنُّ الثناءِ و الاکبارِ و الاحتِرامِ، قَامَ بینَ فُنُونِ الأدب ِالعرَبیِّ مَقام َالسِّجلِ الشِّعریِ لِجَوانِبٍ مِن حَیاتِنا التَّاریخیَّهِ، اذ رَسَمَ نَواحیَ عَدیدَهَ مِن أعمَالِ المُلوکِ و سیاسَهِ الوُزَراءِ و شُجاعَهِ القُوَّاد و ثِقَافَهِ العُلَماءِ، فَأوضَحُ بذلکَ بَعضُ الخَفایا وَ کشفُ عَن بَعضِ الزَّوایا و لایَقتَصِرُ إقدامُ الشَّاعِرِ عَلی مَدحِ الرَّجُلِ أو قَومِ رغبهً فِی المَالِ، بَل قَدیَمدَحُ خَوفاً أو یَمدَحُ لِسَببٍ سیاسیٍ و قَدیَمدحُ لِسبب ٍدینیٍ و رُبَّما مَدَحَ لاعجابهِ بالمَمدوحِ فقط، دونَ أن یَطمحَ مِن َوراءِ مَدحِهِ إلی مَالٍ أو جُزاءً و هَکذا تَنوَّعَ المَدیحُ و تَنَوَّعَت دواعِیهِ . وَالمَدحُ النَّبَوی مَوضوعٌ مِن مَوضُوعات ِالأدب الدِّینیِ و هُوَ ذلک الشِّعرُ الَّذی یُنصَبُ عَلیَ مَدحِ النَّبیِ «ص» بتعداد صِفاتِ الخَلقیّهِ و الخُلقیّهِ و ذکرِ فَضائِلِهِ، مَناقبهِ و صِفاتِه ِالمُثلی مَعَ ذکرِ مُعجزاتِهِ و نَظمِ سیرَتِهِ شعراً و الاشادَهِ بغروَاتِه ِو الصَّلاهِ علیهِ تَقدیراً و تَعظیماً. تطوُّر المدیحِ النبوی: ظَهَرَ المَدیحُ النَّبوی فِی المَشرِق ِالعَرَبیِّ مَعَ مَولِد الرَّسُولِ «ص» و أذیعَ بَعدَ ذلکَ مَعَ انطلاقِ الدَّعوَهِ الاسلامیَّهِ مَعَ شُعراءِ الرَّسُولِ کَحَسَّانِ بنِ ثابتِ، کَعب ِبنِ مالکِ و کعب بنِ-زُهیرِ، صاحب اللاَّمیهِ المَشهورهِ الَّتِی سُمَّیت بالبُردَهِ.فِی العَصرِ الامَوی مَع استیلاءِ الامَویِّینَ عَلیَ البلاد، قَد ثارَتِ العَصَبیَّهُ القَومِیَّهُ و تَعَدَّدَت الأحزَابُ السِّیاسیهُ الَّذی تَنازَعَ فیهِ المُتَخَاصمونَ حَولَ الخلافَهِ.لکن هَذهِ التَّنازُعاتِ السیاسیهِ لَم تَمنَع أن یُسَجِّل بَعضُ الشُّعراءِ عواطفَهُم الدِّینیّهِ و مَحبَّتهُم الخالِصَهِ لِرسولِ اللهِ و أهَمُّ ما یُطالِعُنا فِی المَدیحِ النَّبَوی فِی أثناءِ هَذا العصرِ، هُوَ هاشمیاتِ الکُمیتِ بنِ زید-الأسدی الّتی انتَصَر فیها لِحَقِّ الهاشمیینَ فِی الخلافهِ. مَعَ ضَعفِ الدُّولهِ الأمَویَّهِ أفادَ العبَّاسیُّونَ مِن الثُّوراتِ المتواصلهِ علیهم، فَوصَلوا إلی السُّلطَهِ فِی الدُّولَهِ العَرَبیَّهِ الإسلامیَّهِ.و مِن أهَمِّ شُعراءِ المدیحِ النَّبوی فِی هذا العصرِ؛مَهیار الدیلمی، الشریف الرضی و أبو العلاء المعری الذین سارَ عَلی غرارِهم کثیرٌ مِنَ الشَّعراءِ. لَمَّا صارَت الخلافهُ العباسیَّهُ مُنکسهُ الأعلامِ، ضَعَفَت قُواها و سُلطانُها.فما لَبثَ أن هَجَمَ المُغولُ عَلیَ البقاعِ الإسلامیَّهِ و استولَوا عَلی بَغدادَ.فِی هذا العصرِ أفتَنَ الشُّعراءِ فِی أنواعِ البدیعِ و التَّصنُّعِ.و لهذا اُصیبَ الشِّعرُ بوباءِ التَّنمیقِ اللَّفظِی و مِمَّا شَاعَ فِی هذا العصرِ، المَدائحُ النبویهُ الَّتی انتشَرَت بَینَ الأدباءِ و العُلماءِ الَّذینَ یَتنافَسُونَ فِی نظمِها.و المَدیحُ النَّبَوی قَد اتَّسَعَ و اتَّضحَت مَعالمُهُ فِی هَذا العَصرِ و أضحَت أصولُه، فَشَغَلَت المَدائحُ النَّبویَّهِ قَدراً کَبیراً مِن دَواوینَ الشُّعراءِ، ثُمَّ استَقَلَت بدواوینَ خاصَّهً بها و مِن أشهَرُ شَعراءِ هَذا العَصرِ «البوصیری» الَّذی نَظَمَ بُردتَهُ الشَّهیرهِ فِی مَدحِ الرَّسولِ «ص». و العصرُ الحَدیثِ لَم یخَل مِن شُعراءٍ امتَدَحُوا النَّبیَ.محمود سامی البارودی، أحمد شوقی و حافظ إبراهیم مِنَ الشُّعراءِ الَّذینَ بَرَعُوا فِی المَدیحِ النَّبوی و مِن أحسَنِ قَصائد أحمد شوقی فِی مَدحِ الرَّسولِ «ص»، قصیدتُه المیمیهُ «نهج البرده» الَّتی عارَضَ فیها قَصیدهَ «البُردهَ» لِلبوصیری. البُرده: وَرَدَ فِی المَعَاجِمِ اللُّغَویَّهِ أنَّ «البُردَهَ» کساءٌ مُخَطَّطٌ یَلتَحفُ بهِ.بَل هِی قِطعهٌ طَویلهٌ مِن القُماش الصُّوفِی السَّمیکِ الَّذی یَستعمَلُها النَّاسُ لِسترِ أجسامِهِم أثناءَ النَّهارِ کَما تَتَّخِذُ غطاءً فِی أثناءِ اللَّیلِ و کانت البُردهُ مَعروفَهُ عِندَ البَدوِ و مِن أشهَرُها بُرُودُ الیَمَنِ. و فِی الإصطلاحِ الأدبی یُطلَقُ هَذا الإسمُ عَلی قَصیدهِ «بانت سعاد» کعب بن زهیر، «برده» البوصیری و «نهج البرده» أحمد-شوقی الَّتِی أنشَدَها الشَّاعِرُ فِی مُعارِضَهِ «بُردهِ» البوصیری. کعب بن زهیر: یُعَد کعبُ بن زهیر بن أبی سُلمی واحِداً مِن فُحُولِ الشُّعراءِ المُخَضرمینَ.نَشَأَ فِی غَطفانَ قَومَ اُمِّه «کبشهَ».و کانَ الشِّعُر یَکتنفَهُ مِن کُلِّ جانبٍ.لَقَد اَشَارَ الجُمهورُ إلی حَظِّ هَذه الأسرَهِ مِن الشِّعر حَتَّی اجمَعُوا بأنَّ الشَّعرَ لَم یَتَّصِل فِی وُلد أَحَداً مِن الفُحُولِ الجَاهِلیَّهِ، مَا اتّصَلَ فی وُلد زُهیرَ.فِی هذهِ البیئَهِ الطَّافِحَهِ بالإلهامِ تَرعرَعَ کعبٌ، فَسَمَعَ شعر طِفلاً و رَواهُ ناشئاًَ و قَالَه یَافِعاً.و قَد عُنِیَ بهِ زُهیرُ عِنایَتاً خَاصَّهً لِمَا لَمَسَ عِندَهُ مِن المَواهِب، فَیُهَذِّب ذَوقَهُ و یُرَوِّیهِ شعرَهُ و لَم یَدعهُ أن یَنظمَ الشِّعرَ حَتَّی استحکَمَت فیهِ مَلَکتُه. سبب إنشاد قصیده بانت سعاد: کانَ زُهیر بن أبی سُلمی قَد رَأی فِی آخرِ حَیاتِهِ و هُوَ نائِمٌ أنَّ سَبباً مِن السَّماءِ مُدَّ لَهُ و کانَ کُلَّما حاولَ الامسَاکَ بهِ قُبضَ عنه.فَلمَّا أصبحَ رَوِیَ هذه الرُویا لإبنیهِ کعب و بُجَیر.ثُمَّ فَسَّرها بأنَّهُ سَیُظهرَ نَبیٌ داعیهٌ لِدینٍ جدیدٍ و طَلَبَ مِن ولدیهِ إتِّباعَه.فَلمَّا ظَهَرَ الإسلامُ جاءَ بُجیرُ إلی رَسولِ اللهِ و أعلَنَ إسلامَه و تأخَّر کعبُ عَن ذلکَ ولکنَّ حینَما سَمِعَ بأنَّ رسولَ اللهِ أهدَرَ دمَه، ضَاقَت علیهِ الأرضُ و أشفَقَ علی نَفسهِ، فاستَقرَّت عَزیمتُهُ عَلی أن یَستَجِیرَ بعفوِ النَّبیِ مِن غَضب النَّبیِّ عَلیهِ الصَّلاهِ و السَّلامِ.و أنشَدَ قصیدتَه و جاءَ بها النَبیَّ تائِباً نادماً و قد أعجَبَ رسولُ اللهِ بهذهِ القصیدهِ و بخاصَّهً عندَما وَصَلَ إلی قَولِهِ: إنَّ الرَّسولَ لَسَیفٌ یُستَضَاءُ بهِ مُهَنَّدٌ مِن سُیوفِ اللهِ مَسلُولُ و قَد سَرَّ النَّبیُ بأن یَکونَ بجانِبهِ شاعرٌ مُجیدٌ و قَد کانَ مِن کَرَمِ رَسولِ اللهِ و تقدیرِه لِکعب أن وَهَبَه بُردتَهُ فَسُمِّیَت هذهِ القصیدهِ فِی ما بَعدَ «بالبُرده»ِ. الصُوَر البلاغیه فی قصیده «بانت سُعاد»: فِی البدایهِ نَدرُسُ هیکلِ قَصیدهِ «بانَت سُعاد» بشکلِ عامٍ، قَبلَ دراسهِ اسلوبهِ بما فِیها مِن الألفاظِ و تراکیب و صُورِ بلاغیهِ.إنَّ هذهِ القصیدهِ مِنَ البحرِ البَسیطِ و المعروفُ بأنَّ هذا البحرُ أحدَ أبحرَ ثلاثهِ کَثُرَ تردیدها عَلی ألسنهِ الشُّعراءِ فِی مُختلفِ العُصورِ و هِی الطویلُ و البَسیطُ و الکاملُ و اختارَ الشَّاعرُ رَویِّ لامِ المَکسُورهَ و لَم تَکُن لِلشَّاعِرِ وَحدهَ نَسجٍ فِی اختیارِ هیکلِ القَصیدهِ لأنَّ الشَّاعرَ أنشَدَها فِی مَدحِ النبیِ و الإعتذارِ إلیهِ و سارَ فیها عَلَی الطَّریقَهِ الجاهلیَهِ القَدیمَهِ و مِن ناحیهِ البیانِ نَری بأنَّ الصُّوَرَ البیانیَّهَ ظاهرَهٌُ فِی القصیدهِ و هِی کانَت مَلیئهٌ بالإستعارهِ و التَّشبیهِ و ما یَتَعَلَّقُ بهِ مِن أنواعِهِ الکَثیرَهِ. التشبیه: و َمَا سُعادُ غَدَاهَ البَینِ ِإذ رَحَلوا إلّا أغُنٌ غَضِیضُ الطَّرفِ مَکحُولُ شَبَّهَ الشَّاعِرُ فِی هذا البیتِ صُورهَ سُعادَ لَحظهَ رَحیلِها بصُورَهِ غَزالٍ فِی صَوتِها غُنَّهٌ و فِی عَینَیها فُتُورٌ و حَیاءٌ و الإکتِحَالُ.الشاعرُ لَم یَتَوسَّل فِی هذا التَّشبیه، شکلَهُ التَّقلیدی و إنَّما أوحَی بهِ مِن المُقارِنَهِ بینَ الحبیبهِ و الغَزالِ، کَما أنَّهُ غَالَی بهِ و قَد أکَّدَ هذا التَّشبیهَ عَن طریقِ القَصرِ و التَّوکید بأداهِ «إلاّ» و ابن هشام یَرَی بأنَّ فِی هذا البیتِ تشبیهٌ مَقلوبٌ؛ أصلُه «و مَا کَسُعادٍ فِی هَذا البیتِ إلاّ ظَبیٌ أغُنٌ غَضِیضُ الطَّرفِ» یَمشُونَ مَشیَ الجِمَالِ الزُّهرِ یَعصِمُهُم ضَربٌ إذا عَرَّد السُّودُ التَّنَابیلُ الشَّاعرُ عَلی استمرارِه فِی مدحِ المُهاجرینَ، یُشبهَهُم فِی هذا البیتِ بالجمالِ الزهرِ و التَّشبیه هنا بلیغٌ، فَوجهُ-الشَّبهِ التَّقَدُّمِ و النَّشاطِ و السُّرعَهِ فِی اندفاعِهِم فِی سَاحَهِ المَعرکهِ. الإستعاره: إنَّ الرَّسولَ لَسَیفٌ یُستَضَاءُ بهِ مُهَنَّدٌ مِن سُیوفِ اللهِ مَسلُولُ الشاعرُ فِی عبارتِ «سیوف الله» شَبَّهَ أنبیاءَ اللهِ و المُدافِعینَ عن رِسالَهِ السَّماءِ بالسُّیوفِ المَصنُوعَهِ مِن حَدید الهِند والمُتمیِّز بجُودَتِهِ و فیه الإستعارهُ المصرَّحهُ لأنَّ الشَّاعرَ استعارَ اسمَ المُشبَّهِ به لِلمُشبَّهِ.و الشَّاعرُ فِی کلمهِ «یُستضاء» شَبَّهَ الرَّسولَ بالمصباحِ الَّذی یُهتدَی بهِ فِی الظَّلامِ و فِیهِ الاستعارهُ التَبعیَّهُ، لأنَّهُ بَعدَ هذا التَّشبیهِ استعارَ الهدایَهَ لِلإضَاءَهِ. الآنَ نَنتقِلُ إلی اللَّونِ الآخرِ مِنَ البلاغَهِ و هُو البدیعُ و المَعروفُ بأنَّ غَرضَ البدیعِ هُوَ تَحسینُ الکلامِ و تَجمیلِهِ.مِن أنواعِ البدیعِ السَّجعِ و الجناس و المُقابلَهِ و الطِّباقِ و غَیرِها مِن الألوانِ التَّجمِیلیَّهِ الأخرَی.فِی قصیدهِ «بانت سُعاد» مَعَ قِلَّهِ المُحَسَّناتِ البدیعیَّهِ نَرَی بأنَّ بَعضَ الأبیاتِ قَد اشتَمَلَ عَلی أنواعِ البدیعِ و مِن أمثِلَتِها: ضَخمٌ مُقَلَّدُها فَعمٌ مُقَیَّدُهَا فِی خَلقِهَا عَن بَنَاتِ الفَحلِ تَفضِیلُ الشَّطرُ الأوَّلُ مِن هذا البیتِ قَد اشتَمَلَ عَلَی أنواعِ البدیعِ.أحدُهُما الجناسُ المُضارعُ بَینَ «مُقلَّد و مُقیَّد» لِتَخَالُفِ الکلمتینِ فِی «اللاّم و الیاء» لإعطَاء الجَرَس المُوسیقَی و ثانیها التَّسجِیع و هُوَ اتِّفُاقُ الفَقرَتینِ فِی الحَرفِ الخَاتَمِ، ثالثُها التَّرصیعُ و هُوَ تَوازی کلماتِ السَّجعِ. البوصیری: هُو الإمامُ شَرَفُ الدِّینِ الصنهاجی البوصیری مِن أشهَرِ شُعراءِ القَرنِ السَّابعَ الهجریِّ.بَدأ حَیاتِهِ الدِّراسیَّهِ کَما یَبدُوهَا مُعاصرُوهُ و ذلکَ بحفظِ القُرآنِ الکریمِ و دراسهِ عُلومِ اللُّغهِ و تَعلیمِ أساسیاتِ الدِّینِ و التَّاریخِ الإسلامیِ و بخَاصهً السِّیرهَ النبویَّهَ.ثُمَّ اتَّجَهَ نَحوَ التَّصوُّفِ و قَد تَلقَّی عَلی یَد أبی العبَّاس المِرسی، الطریقهَ الصُّوفیهَ.فَدَرسَ آدابهَا و أسرارَها.کانَ البُوصیریُّ یُجیدُ فَنَّ الخَطِّ و زَاوَلَ مِهنَهِ کِتابهَ الألواحِ الَّتی تُوضَع شَواهِدَ عَلی القُبورِ.قَرأ البوصیریُ المُولِّفاتِ الَّتی وَضَعَها النَّصارَی و الیَهودُ تَأییداً لأدیانِهِم و قَد رَأی فِیها إنکاراً لِلنبوَّهِ و قَد شَغَلَه ذلکَ فَأقبَلَ عَلی دراسهِ الإنجیلِ و التَّوراتِ دراسهً دَقیقهً.فکانَ البوصیریُّ فقیهاً و کاتباً و شاعِراً ذاعَت شُهرتُهُ بَعدَ قَصیدتِهِ الَّتی صَاغَهَا فِی مدحِ خَیرِ البریَّهِ و اشتَهَرَ بهَا. سبب انشاد قصیده «بُرده»: نَظَمَ البوصیریُّ بُردتَهُ مَدحاً فِی رَسولِ اللهِ حینَ اُصیبَ بالفالِجِ و استَشفَعَ بها إلی النَّبیِ و إلَی اللهِ أن یُعافِیهِ .ثُمَّ نام فَرأیَ النبیُ «ص» یَمسَحُ عَلَی وَجهِهِ بیَدهِ المُبارَکهِ و ألقَی علیهِ بُردتَهُ الشَّریفَهَ، فَانتَبَهَ مِن مَنامِهِ و رَأی بأنَّهُ قَد بَریءَ مِن عِلَّتِهِ و سُمِّیَت هَذه القَصیدهُ بالبُردهِ تَشبیهاً لها ببُردهِ کعب بن زهیر الَّتی نَظَمَها مَدحاً فِی رَسولِ الکریمِ مُستَشفِعاً بها عندَه. الصُّور البلاغیه فی قصیده «بُرده»: إنَّ البوصیریَّ فِی اُسلوب قَصیدتِهِ «البُرده» کانَ یَجمَعُ الشُّروطِ الَّتی یَشتَرِطُها العربُ فِی جَمالِ اللَّفظِ و انسجامِ الأسلوب و قَد جاءَت لغُتُه مِن حَیثِ الألفاظِ و التَّراکیب و المُفرداتِ ذاتِ طابعٍ دینیٍ و لِهذا تَمتَازُ قصیدتُهُ بحُسن اختیارِ الألفاظِ و ترکیبها الَّذی یَنسَجِمُ مَعَ المَعنی العامِ لِتحقیقِ سلامَهِ اللَّفظِ و العنایهِ الدَّقیقهِ و المُلائِمَهِ بینَ الألفاظِ و المَعانی. و عندما نَقِف عِندَ وزنِ القَصیدهِ و قافیَتِها نَری بأنَّ الشَّاعرَ قَد اختارَ وَزنَ البسیطَ التَّامَ المَخبُونَ و قَد اختارَ رَویَّ المیمَ المَکسُورهَ و قَد سَاعَده الوزنُ و الرَویُّ عَلَی إطالَه نفسه فِی القَصیده المَذکوره. قَد استَخدَمَ البُوصیریُ بعضَ المُصطلحاتِ و الأفکارِ و الألفاظِ القرآنیهِ فِی قَصیدَتِهِ و هذا الأمرُ تَتَّضِح مَعرفهَ البُوصیری بالقرآنِ الکریمِ و السُّنهِ النبَویَّهِ المُطهَّرَهِ.و مِن أمثِلَتِهِ: مُحَکَّمَاتٌ فَمَا تُبقِینَ مِن شُبَهِ لِذی شقَاقٍ و مَا تَبغِینَ مِن حَکَمِ فِی هذا البیتِ اشارهٌ إلی کَلامِ اللهِ فِی سُورهِ آلِ-عمرانَ:«هُوَ الَّذی أنزَلَ عَلیکَ الکِتابَ مِنهُ آیاتٌ مُحکَمَاتٌ هُنَّ أمُّ الکِتاب وَ اُخَرُ مُتَشَابهَاتٌ» و مِن سمَاتِ البارز لِلقَصیدهِ هِی تَوفِیرِ الأسالیب البلاغیَّهِ و الصُّوَرِ البَیانیَّهِ.و فِی البیانِ الشَّاعرُ لَم یَقتَصِر عَلَی التَّشابیهِ الَّتی وجهُ الشَّبهِ فیها مُنتزعاً مِن واحدٍ و إنَّما نَجِدُ فِی قَصیدَتهِِ التَّشبیهاتِ الَّتی وَجهُ شَبهٍ فیها ُمنتزعٌ مِن مُتعدِّد و فیها التَّمثیلِ.فَمِن ذلک قَولُه: وَ النَّفسُ کالطِّفلِ إن تُهمِلهُ شَبَّ علی حُبِّ الرضاع ِوَ إن تَفطِمهُ یَنفَطِم الشَّاعرُ فِی هذا البیتِ شَبَّه النَّفسَ بالطِّفلِ فِی عَدمِ الملَلِ و السَّآمَهِ بالإستمرارِ عَلَی المَألوفاتِ، فَکَما أنَّ الطفلَ إن تَرَکتَهُ عَلی مَا ألَّفَهُ مِنَ الرِّضاعِ دامَ عَلَی حُبِّهِ، و إن مَنَعتَهُ عَنهُ امتَنَعَ، کذلک النَّفسُ؛ إن تَرَکتَها عَلی مَا ألَّفَتهُ مِنَ المَعاصی دامَت عَلَی حُبِّهِ و إن مَنَعتَهَا عنه امتَنَعَت. قَد یُضافُ إلی هَذه الصُّورِ البیانیَّهِ وُجود الإستعاراتِ المُختلفَهِ کَما فِی قَولِهِ: فَمَا تَطَاوُلُ آمَالِ المَدیحِ إلَی مَا فِیهِ مِن کَرَمِ الأخلاقِ و الشِّیَمِ فِی شَطرِ الأوَّلِ مِن هذا البیتِ قَد شُبِّهَ الآمالُ بذی عُنُقٍ یَتَطاوَلُ تَشبیهاً مُضمِراً فِی النَّفس و طُوِی لفظُ المُشبَّهٌ بهِ و رُمِزَ إلیه بشیءٍ مِن لوازمِهِ و هُو التَّطاوُلُ.فَفِی کلامِهِ الإستعارهُ بالکنایهِ و التَّخییلِ. هذهِ شَواهِدٌ مِن الصُّوَرِ البیانیَّهِ، لکن الصُّوَرَ البدیعیَّهَ کانت أهَمُّ و أشمَلُ مِن سابقَتِها، و نَحنُ فِی عصرِ البَدیعِ و الشَّاعِرُ الَّذی لا یَجمَعَ فِی شعرِه المُبتَکِرَ مِنَ الصُّوَرِ البدیعیَّهِ ، یَعُد مُتِخَلِّفاً عَن أقرانِه ِالشُّعراءِ و لهذا نَحنُ لاحَظنَا مِن خِلالِ دراسَتِنا لِهذه القَصیدَهِ کثرهَ الطِّباقَ و المُقابلَهَ و الجِناسَ و التَّصدیرَ أو ردَّ العَجز إلی الصَّدرِ و غیَرهُمَا مِن الفُنونِ البلاغِیَّهِ و مِن أمثِلَهِ ذلک: أمِن تَذکُّرِ جِیرانٍ بذی سَلَمِ مَزَجتَ دَمعَاً جَرَی مِن مُقلَهٍ بدَمِ فِی هَذا البیتِ قَد استَفَادَ الشَّاعِرُ مِن صنعَهِ التَّجرید، لأنَّهُ جَرَّدَ مِن نَفسهِ شَخصاً مَزَجَ دَمعَهُ الجَارِیَّ مِن مُقلَتِهِ بالدَّمِ و خَاطَبَهُ بَذلک مُستَفهِمَاً عَن سَبب مَزجِ الدَّمعِ الجارِیِّ مِن المُقلَهِ بالدَّمِ.فِی هذا البَیتِ أیضاً الجناسُ النَّاقِصُ «المُطَرَّفُ» بَینَ کلماتِ «الدَّمع و الدَّم»، فَإنَّهُما مُختلِفَانِ بزیادَهِ العَین و نُقصَانِهَا. لَولَا الهَوَی لَم تُرِق دَمعَاً عَلَی طَلَلٍ وَ لا أَرِقتَ لِذکرِ البانِ وَ العَلَمِ فی هذا البیت جناس شبه الاشتقاق حیث جمع الشاعر فیه بین «تُرق و أرقَت». أحمد شوقی: وُلِدَ أحمدُ شَوقی فِی القَاهِرَهَ مِن أسرَهٍ اختَلَطَ فِیها الدَّمُ العَرَبیِّ بدماءٍ أخرَی.دَخَلَ شَوقیُ و هُوَ فِی الرَّاِبعِهِ مِن عُمرِه کُتَّاب «الشَّیخِ صِالِحَ» الَّذی کانَت تَعتَمِدُ فیه عَلی التَّلقِینِ و الحِفظِ.ثُمَّ إنتَقَلَ إلی مَدرِسَهِ «المُبتَدیانِ» الإبتِدَائیَّهِ و بَعدَها إلَی «التَّجهیزیَّهِ» حَیثُ تَفَوَّقَ فیها تَفَوُّقَاً مُنقَطِعُ-النَّظیرِ.و أثناءِ هَذهِ الدِّراسَهِ، حَضَّرَ نَفسَهُ لِدراسَهِ الحُقُوقِ و لکن بسَبب حاجَتِهِ المَاسَّهِ إلَی المَالِ تَرَکَ هَذهِ الدِّراسَهَ و التَحَقَ بقِسمِ التَّرجُمَهِ و لَم یَکَد یَنِل إجاَزهَ مَدرسهِ التَّرجُمَهِ حَتَّی دَعَاه الخَدیویُّ تَوفیقِ و وَعَدَهُ بالحَاقِهِ بالعَمَلِ فِی القَصرِ و بَعدَ مِمَّا شَاهَدَ مِن ذَکاءِ هَذا الشَّابَ و تَفَوُّقِهِ، أرسَلَهُ إلَی فَرنسا لَیَدرُسَ الحُقوقَ.بَعدَ أن نَالَ شُوقیُ إجازَهَ الحُقوقِ عَادَ إلَی وطنِهِ فَألحَقَ بالدِّیوانِ الخَدیویِّ حَیثُ ظَلَّ مَوضِعَ رَعایَهِ الخَدیویِّ عَبَّاس الثَّانی و نَشَأت بَینَ حَاکِمِ مِصرَ و الشَّاعِرِ عَلاقَهً وُدِّیَهً وَثیقَهً. فِی عَام 1915 م نُفِیَ الشَّاعِرُ إلی إسبانیا و مَکَثَ فِی مَنفَاهُ خَمسَ سَنَواتٍ و بَعدَ أن وَضَعَتِ الحَربُ أوزارَها، عادَ الشَّاعِرُ إلی وَطَنِهِ.و فِی نَیسانِ 1927 م فِی المَهرَجانِ الشِّعریِّ الَّذی عُقِدَ لِتَکرِیم أحمدَ شوقی، بایَعُوهُ بإمارَهِ الشِّعرِ العَرَبِّیِ. فَقَد عَارَضَ أمیرُ الشُّعراءِ «أحمد شوقی» طائِفَهً مِن فُحُولِ شُعراءِ العَرَب و مِنهُم البُوصیری فِی قَصیدَتِهِ الشَّهیرَهِ «البُردَهِ» الَّتی عَارَضَهُ شَوقیَّ بقصیدَهِ «نهجُ البُردَهِ» و جاراهُ مُستَلهِماً نَفسَ العناصُرِ الفِکریَّهِ الَّتی صَوَّرَها مِن حیثُ الغَزلِ الصُّوفِیِّ و بَیانِ حُبِّهِ لِلرَّسُولِ، ثُمَّ تَحذیرِهِ النَّفسَ مِن غُرورِ الدُّنیا. سبب إنشاد قصیده «نهج البرده»: إنَّ شَوقِیَّ کانَ حَریصاً عَلَی التَّقلید و الأخذ بمَا سَبَقَهُ إلیهِ المُتَقَدَّمُونَ خاصَّهً فِی الدِّینِ الَّذی عَارَضَ بهِ الشُّعراءَ السَّالِفُونَ أمثالَ مُحمَّد بن سعید البوصیری فِی «نَهج البرده» و «الهمزیَّه النبویَّه».کَما کانَ شَوقیُّ شَدیدُ الحِرصِ عَلَی اظهارِ تَدَیُّنِهِ و الدَّعوَهِ إلَی فَضائِل الدِّینِ ، مَعَ أنَّهُ لَم یَکُن دائِمَ العَمَلِ بفرائِضِهِ فِی حَیاتِهِ، فَهُوَ قَد هَرَبَ عِندَما أرادَ الخَدیویُّ اصطِحَابهِ إلَی الحَجِّ و لَکِن نَظَمَ بَعدَ ذلک قَصیدهَ «نهجَ البُردهَ» و فیها مِن الإعتِذارِ و التَّوبَهِ و الإستِغفارِ ما فِیها و قَدَّمَ هذه القصیدهَ بَینَ یَدی الخدیویِّ لِلإعتذارِ و طَلَب المُسامِحَهِ. الصُّور البلاغیه فی قصیده «نهج البرده»: فِی قَصیدهِ «نَهج البرده» نَجِد أنفُسَنا أمامَ شاعِرٍ بارِعِ اللُّغَهِ مِثلَ شَوقی الَّذی یُحاوِلُ النَّسجَ عَلی مِنوالِ قَصیدَهِ رَجُلِ دینٍ صَنَعَ قَصیدتَهُ صَناعَهً مِن أجلِ هَدَفٍ دینیٍّ هُوَ الإمام البوصیری و لِهذا نَرَی بأنَّ قصیدهَ شَوقیَّ عَلی نَفس وزنِ و قافِیهِ قَصیدهِ «بُرده» البوصیریِّ و الکلماتُ و المُفرداتُ المُستخدمَهِ فیها ذاتُ صِلَهِ باِلدِّینِ الإسلامِیِّ الحَنیفِ، لأنَّ البوصیریَّ کانَ یُحاوِلُ ألاّ یَخرُجَ أفکارَ قصیدَتَهُ مِن مَصادرِه الأساسیَّهِ و هِی القرآنُ الکریمُ و الأحادیثُ النبویَّهُ الشریفهُ و کذلک سیرتِهِ صَلَّی اللهِ علیهِ و سَلَّمَ و تابَعَهُ شَوقیُّ فِی ذلکَ و استَخدَمَ بعضُ المُصطلحاتِ و الألفاظِ القُرآنیهِ فِی قصیدَتِهِ و مِن أمثِلَتِها: عَلَّقتُ مِن مَدحِه ِحَبلاً اُعِزُّ بهِ فِی یَومِ لا عِزَّ بالأنسَاب و اللُّحَمِ فِی هذا البیتِ اشارَهٌ إلَی کلامِ اللهِ فِی سُورَهِ شُعراءَ:«یَومَ لا یَنفَعُ مالٌ و لا بَنُونَ إلّا مَن أتَی اللهَ بقَلبٍ سَلیمٍ» أنّ قصیدهَ «نهجُ البردهِ» مَلیئهٌ بالفُنونِ البلاغیَّهِ الجَمیلهِ و هِی تَشتَمِلُ جَمیعَ أنواعِ البلاغَهِ مِن المَعانیِ و البیانِ و البَدیعِ و کُلُّ هَذه تَجعَل القصیدهَ تَمتازُ بأحسَنَ المِیزَهِ الحَسَنَهِ و المَقبُولَهِ و مِن ناحیهِ البیانِ کانت هَذه القَصیدهُ مَلیئهٌ بالتَّشبیهِ و ما یَتَعَلَّقُ بهِ مِن أنواعِهِ الکثیرهِ و تُوجُدُ فِیها الإستعارهُ و الکنایهُ و غَیرُها مِن الأسالیب الَّتی تَمجُزُ فیِها العربُ و مِن أمثِلَهِ ذلک مُا ذُکِرَ فِی هِذه الأبیاتِ: البَدرُ دونکَ فِی حُسنٍ وَ فِی شَرَفٍ و البَحرُ دونک فِی خیرٍ و فِی کرمِ شَبَّهَ الشَّاعِرُ فِی هذا البَیتِ النَّبیَّ بالبدرِ فِی العُلُوِّ و الارتفاعِ و بالبَحرِ فِی الکَرَم و فِی جَلالَهِ القَدرِ. الاستعاره: وَ النَّفسُ مِن خیرِهَا فِی خیرِ عَافِیهٍ وَ النَّفسُ مِن شَرِّها فِی مَرتَعٍ وَخِمِ یُوضَحُ الشَّاعِرُ فِی هَذا البیتِ أنَّ النَّفسَ اذا مَا تَرکَت عَلَی هواها، فَانَّها تَغرِقُ فِی المُلذَّاتِ و اللَّهوِ و تَسقَطُ فِی الخَطیئَهِ و فِی الشَّطرِ الثَّانِی شَبَّه النَّفسَ بالبَهیمَهِ السَّائِمَهِ فِی الکَلأ تَشبیهاً مُضمِراً فِی النَّفس و طَوَی لفظَ المُشبَّهٌ بهِ و رَمَز الیه بشیءٍ مِن لَوازمِهِ و فِی هذا الکلامِ استعارهٌ بالکنایهِ و التَّخییلِ. و مِن جِهَهِ الصَّنایعِ البَدیعیَّهِ نَری بأنَّ نهجَ البُردَهِ قَد-اشتَمَلَ عَلی انواعِ البدیعِ کطباقٍ و الجناس و السَّجعِ.اضافهً عَلَی هذه الصَّنایِعِ الأدبیَّهِ هناکَ ضَربٌ آخَرٌ مِنَ البدیعِ کَثُرَ فِی النَّهجُ البُردَهِ و هُوَ التَّصدیرِ أو رَدُّ العَجز عَلَی الصَّدرِ و سَتُحاوِلُ الباحِثَهُ التَّرکیزَ عَلَی بعضِ هِذه الألوانِ لِلجِنس البدیعیِّ المُستخدمِ فِی نَهجُ البُردهِ: الجناس: سَناوهُ و سَناهُ الشَّمسُ طَالِعَهً فَالجِرمُ فِی فَلَکٍ و الضَّوءُ فِی عَلَمِ فِی هَذا البیتِ بیَن کلمهِ «سَناوه و سَناه» الجناسُ الناقصُ (المُطَرَّفُ) فانَّهُما مُختلِفانِ بزیادهِ «و» و نُقصَانِها. الطباق: کَم جَیئهٍ وَ ذَهابٍ شَرَّفَت بهما بَطحاءُ مکهَ فِی الإصباحِ و الغَسَمِ نُشاهِدُ فِی هذا البیتِ صَنعهَ الطِّباقِ بَینَ کلمات «جیئَه و ذهاب» و «اصبَاح و غَسَم»

در این پژوهش، سیمای مادر در شعر عربی و فارسی معاصر در سه بخش مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل نخست، ابتدا سیمای مادر را به عنوان زن در جامعه بشری، اسلام، ادبیات سنتی و ادبیات معاصر عربی و فارسی نشان داده و نمونه هایی از اشعار برجسته هر دو زبان را آورده و به بیان دیدگاه های مورد نظر پرداخته شده است. آن گاه تغییر نگرش ها به زن را از زمان های کهن که بیشتر نگرش هایی منفی بوده تا زمان حاضر که صحبت از آزادی زنان و احقاق حق آنان به میان آمده، مورد بررسی قرار داده شده است. فصل دوم این تحقیق، به سیمای مادر در شعر معاصر عربی اختصاص یافته و در آن اشعاری با موضوعات مختلف (از قبیل عشق و محبت مادری، پوشش، آموزش و پرورش و در نهایت رثای مادر) با ذکر توضیحات مربوط به آن آورده شده است. در پایان، فصل سوم را با عنوان سیمای مادر در شعر معاصر فارسی با اشعاری با همان مضامین به کار رفته در فصل دوم به رشته تحریر درآورده ایم. سرانجام به این نتیجه رسیده ایم که در اثر تعامل ها و ارتباط های این دو زبان و ملت با یکدیگر، اشتراک ها و تشا به های فرهنگی و اعتقادی زیادی در میان آن ها پدیدار گشته است. همچنین شایان ذکر است که جنسیت شاعران (زن و مرد بودن آنان) بر دیدگاه و نوع نگرششان در این موضوع تأثیرگذار بوده و شاعران زن، بااحساس تر و باعاطفه تر از شاعران مرد، در این موضوع سروده اند.

اسماعیل بن عباد، ملقب به صاحب؛ شاعر و نویسنده عربی سرای فرهیخته ایرانی، قرن چهارم هجری است. وی در سال326هـ . ق در زمان حکمرانی آل بویه، در اصفهان دیده به جهان گشود و در سال385هـ . ق نیز در ری وفات یافت. صاحب بن عبّاد در علم کلام، تفسیر، حدیث، لغت، نحو، عروض، نقد، تاریخ و رجال مهارت فراوانی داشته است. وی ادیب و سراینده ای شیعی است، که در بسیاری از اشعار خود، تعهد و پایبندیش را به مذهب شیعه و دفاع از حقّانیت اهل بیت علیهم السلام نمایان ساخته است. منشأ و خاستگاه بسیاری از اشعار او آیات قرآن و احادیث و سخنان پیامبر(ص) و سیره ی عملی امام علی(ع) می باشد. در دیوان او اغراض گوناگونی چون مدح، رثا، وصف، هجا، حکمت، غزل و اخوانیات به چشم می خورد. اما حجم گسترده ای از دیوان وی به مدح اهل بیت علیهم السلام به ویژه حضرت علی (ع) اختصاص دارد. از بارزترین ویژگی های شعری صاحب، نوآوری وی در گزینش موضوعات و مضامین متنوّع شعری می باشد. در این رساله که هدف از نگارش آن بررسی مهم ترین درون مایه های شعری صاحب می باشد، مسائل و موضوعاتی مورد بحث و کنکاش قرار گرفته است که عبارت انداز: اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، مذهبی دوره آل بویه، زندگی و احوال صاحب بن عباد، فنون و اغراض شعری وی، برجسته ترین مضامین و درون مایه های دیوان صاحب مانند: مباحث کلامی، پندها ومسایل اخلاقی و اجتماعی، تلمیحات تاریخی،و غیره. همچنین در قسمت زیبایی شناسی شعر صاحب نیز از مهم ترین آرایه های بیانی و بدیعی که سبب زیبایی و آراستگی کلام وی شده اند، سخن به میان آمده است.

سخن همیشه بر پای? قواعد معمولی و شناخته شد? زبان بیان نمی شود. گاه قواعد زبان فرو می ریزد تا سخن نظم دیگرییابد و بهتر و موثرتر در جان مخاطب نشیند. تلاش برای شکافتن سقف عادتها و ایجاد افقهای تازه در زبان را «عدول» یا «هنجارگریزی» می گویند. به عبارت دیگر، انحراف از قواعد حاکم بر زبان هنجار و عدم مطابقت و هماهنگی با زبان متعارف، «عدول» نام دارد. گفتنی است که اگر گریز از هنجار، عالمانه و زیبا رخ دهد، به شکوفایی، بالندگی و پویایی زبان منجرمی شود. در مقابل، چنانچه هنجارگریزی به پیچیدگی سخن و معنا منجر شود، نه تنها ارزش هنری ندارد، بلکه خواننده را نیز از خود می راند و مای? دلزدگی او می گردد. یک ساختار کلامی به یکی از گونه های دستوری یا هنری یا نادرست نمود پیدا می کند. در ساختار هنری یا بلاغی، زبان از معیار متعارف خود فراتر می رود و به شکل فراهنجار جلوه گر می شود. روشن است که زبان در همین سطح هنری است که می تواند توجّه مخاطب را به خود جلب کند و او را تحت تأثیر قرار دهد. گفتنی است که در ساختار هنری که عرص? خودنمایی عدول است،سبک کلام برجسته می شود و سخن از یکدستی و یکپارچگی رها می گردد.ترسیم نزدیک یک رویداد، تأکید بر وقوع حتمی یک عمل، کوتاه گویی، ایجاد انسجام و تعادل در کلام، کاربردی نبودن وزن قیاسی، گسترش قلمرو معنا و غیره از مهمترین انگیزه های زیباشناختی فراهنجاری است. زیبایی عدول و فراهنجاری را می توان در متون عربی به روشنی مشاهده کرد. در این گونه از متون، این شیوه از سبک بیانی به گون? بس شگرفی به کار گرفته شذه است. گفتنی است که در این نوع از فراهنجاری ها،انگیز? معنایی از اهمیت ویژه ای برخوردار است،هرچند جنب? لفظی نیز در پدیداری آن بی تأثیر نیست. در این پژوهش، تأثیر عدول و فراهنجاری بر ساختار و بافت کلام مورد تحلیل واقع شده است. همچنین، تأثیر این شیوه از سبک بیانی بر قلمرو معنا مورد بررسی قرار گرفته است.

داستان لیلی و مجنون، روایتی نا مکرّر از کهن داستان «عشق» است که گذر روزگاران، غبار کهنگی بر رخساره اش ننشانده است. تمام تلاش نگارنده بر آن بوده است که با کاوش های اینترنتی و کتابخانه ای، سیر تحول این داستان را، قدم به قدم، در ادبیات عربی و فارسی به بررسی بنشیند؛ باشد که نقطه عطفی برای پژوهش های بیشتر در داستان «لیلی و مجنون»، از این منظر باشد. خاستگاه اولیه داستان، بادیه نجد، در سده نخست هجری است؛ ولی در محیط-های شهری، به ویژه در محافل اموی شام که محل آمد و شد قبایل مختلف عربی بوده و به داستان های عاشقانه و رمانتیک توجه شایانی داشته اند، پرورش یافته و بر خلاف تصور همگان، در اوایل روزگار عباسیان- نه روزگار امویان ـ.از نقل شفاهی به نقل نوشتاری در می آید، آن هم نه به صورت داستان، بلکه به صورت حکایات و روایاتی که به شکل غیر مدوّن و بدون رعایت توالی داستانی، در پی هم آمده اند. سپس همین داستان، در آغاز سده چهارم هجری به همت صاحب بن عباد، وزیر دانشور آل بویه، از طریق کتاب «الأغانی» به ایران راه یافته و چهره ای دگرگونه می یابد و علاوه بر سروده های شاعران نامی ایران از رودکی سمرقندی گرفته تا عطار نیشابوری و دیگران، حکیم نظامی گنجوی در سده ششم هجری منظومه داستانی «لیلی و مجنون» را می سراید و 66 منظومه شعری با همین عنوان به پیروی از آن سروده می شود که از مهم ترین آن ها می توان از منظومه «لیلی و مجنون» امیر خسرو دهلوی، جامی و مکتبی شیرازی نام برد. افزون بر این، بسیاری از نامداران ادب فارسی طرفه حکایاتی از این داستان نقل کرده اند و البته؛ داستان به همین جا ختم نمی شود؛ بلکه پس از پهنه ادبیات، در بسیاری از هنرهای زیبای ایرانی نیز رسوخی چشمگیر می کند تا به آنجا که بسیاری از مردم عامه- به غلط- آن را داستانی با ریشه های ایرانی می پندارند. مضمون این داستان نیز با ورود به پهنه ادب فارسی از تک محور عاشقانه به محورهای سه گانه عاشقانه- عارفانه- صوفیانه تغییر می کند. بازتاب این داستان عاشقانه را در ادبیات معاصر عربی، می توان در نمایشنامه «مجنون لیلی» اثر احمد شوقی ردیابی کرد. داستان او آمیزه ای از روایت ها و حکایت های مذکور در کتاب های کهن ادبیات عربی، داستان های عامیانه، دیوان مجنون لیلی و دیگر ادبیات ها (نظیر فارسی، ترکی و فرانسوی) است.

ادبیات شیعه از موضوعات مهمی است که نیازمند بررسی دقیق است و در طول تاریخ در فشار و تنگنا بوده است، ادبیاتش آنگونه که شایسته است رشد آزادانه نداشته است و از جمله دوره ای که ادبیات شیعه توانست گام مهمی را بردارد دوران حکومت حمدانیان در شام بوده است. در این دوره و در زمان فرمانروایی سیف الدوله حمدانی دو شاعر بنام یعنی ابو فراس حمدانی و ابو طیب متنبی زندگی می کردند. این دو شاعر شیعه در دوران فرمانروای شیعی توانستند بهترین چکامه های خود را به ویژه ابوفراس حمدانی در دفاع از اهل بیت علیهم السلام و مکتب آنان بسراید. نگارنده این پایان نامه بر آن است که به بررسی سیمای آثار تشیع در چکامه های ابوطیب متنبی و ابو فراس حمدانی بپردازد.

مدایح نبوی بخش عظیمی از میراث ادبیات و شعر عربی را تشکیل میدهد و از گذشته تاکنون قصاید فراوانی در این زمینه سروده شده است و شاعران بسیاری با اغراض گوناگون به مدح پیامبر اکرم و بیان ویژگیها و شخصیت برجست? ایشان در اشعارشان پرداختهاند. به دلیل شخصیت بی بدیل پیامبر اکرم این اشعار از ابتدا اهمیت ویژهای یافته و در مجموعههای بسیاری گردآوری شده است. از جمل? این مجموعه ها کتاب المجموعه النبهانیه فی المدایح النبویه است که گردآورند? آن، اشعار شاعران مختلف را در زمین? مدح رسول اکرم در این مجموعه گردآوری نموده است. ما نیز به دلیل اهمیت این اشعار در پایاننام? حاضر به ترجمه و شرح بخشی از اشعار این مجموعه پرداختهایم. روش عرض? شرح و ترجم? ابیات در این پایاننامه بدینگونه میباشد که در هر بیت ابتدا معنی مفردات را با استفاده از فرهنگ های معتبر عربی به فارسی و عربی به عربی آوردیم. سپس ترجم? بیت را با دقت کافی در امانت بیان نمودیم. در پایان نکات بلاغی و احیانا صرفی- نحوی شرح داده شد.

ادبیات مذهبی یکی از گونه های پرکاربرد در ادب عربی است. یکی از زیرمجموعه های مهم این گون? ادبی، مدایح نبوی است که از نظر کمیت و کیفیت در ادب عربی در خور توجه است. اشعاری که در مدح و منقبت، نعت و ستایش و وصف و ثنای حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی9، مهتر آدمیان و سرور جهانیان سروده شده باشد مدایح نبوی خوانده می شود. که مقارن با ظهور اسلام و بعثت حضرت رسول در شبه جزیره عربستان آغاز می شود. پژوهش حاضر ترجمه و شرح پنج قصیده از شاعرانی به نام عبدالرحیم برعی، ابن نباته مصری، شهاب محمود حلبی و ابواسحاق ابراهیم قیراطی در باب مدایح نبوی است. این پژوهش در واقع ترجمه و شرح جزئی کوچک از کتاب «المجموع? النبهانی? فی المدایح النبوی?» می باشد. این کتاب را یکی از عالمان و ادیبان فاضل عرب، شیخ یوسف نبهانی بیروتی، گردآوری کرده است و بخشی از مدایح نبوی در زبان عربی را در آن گنجانده است، این بخش چهار مجلد بزرگ شده و در بیروت به چاپ رسیده است. مهم ترین مفاهیم، درون مایه ها و مضامین این اشعار وصف ویژگی های ظاهری حضرت رسول9، استناد به آیات قرآنی و احادیث نبوی، اشاره به وقایع صدر اسلام، جنگ ها، وصف کعبه و توصیف عظمت و شکوه بارگاه نبوی، اشاره به معجزات پیامبر و کرامات ایشان و وصف خصوصیات اخلاقی چون، جود وکرم و بزرگواری های حضرت می باشند. این قصاید چون برای تکسب نبوده وجنبه کسب ثواب و اجر اخروی دارد و شاعران از پیامبر طلب شفاعت دارند، از خلوص، ذوق و عاطفه ای صادق برخوردارند. شایان ذکر است که شاعران خواستار این امر هستند که مورد توجه معنوی و روحانی حضرت رسول قرار گیرند و به لقب شاعرالنبی مفتخر گردند. لذا سعی کرده اند که واژگان و ترکیب هایی والا را به کار گیرند و صور بلاغی را در ابیات بگنجانند و در واقع هنر شعری خود را در قالب مدح حضرت رسول به کار برند از این جهت واژگان و ترکیب هایی که مورد استفاده قرار گرفته است در بعضی جاها ساده و روان می باشد و در بعضی ابیات پیچیده و دشوار می گردد. پژوهش حاضر مبتنی بر طرحی بوده، این طرح بر این اساس بنا نهاده شده است که در سه جهت به ترجمه و شرح ابیات هر قصیده می پردازیم، این سه جهت عبارتند از: 1. ترجمه قصاید 2. شرح نویسی 2. توضیحات جانبی، این کار و پژوهش مقدمه ای است برای کارهای دیگر پژوهشگران آینده تا فارسی زبانان را با مدایح نبوی به زبان عربی آشنا کنند.

از آنجا که پیامبر در میان امت عرب مبعوث گردید و نیز از آنجا که زبان عربی، زبان توانا و استوار بود، خداوند آن را برای خطاب خویش با انسان برگزید. با گذشت زمان و با شکل گیری جامعه و حکومت اسلامی نور اسلام وقرآن مرزهای اسلامی را در نوردید و شعاع آن به مردمان غیر عرب رسید. گوناگونی اقوام وزبان ها در قلمرو حاکمیت اسلام ضرورت هایی را ایجاد کرد؛ از جمله آگاه سازی غیر عرب از محتوا و مفهوم پیام الهی و دستورهای خداوند است و گسترش مفاهیم قرآنی در جامعه نیازمند ترجمه های به جا و روان از قرآن است. لذا نقد وآسیب شناسی این ترجمه ها امری ضروری به نظر می رسد. از آنجا که فهم صحیح و ترجمه ی دقیق قرآن احاطه علمی وافری را می طلبد، این امر برای مترجمان قرآن مقدور نبوده است. بنابراین استفاده از معادل های نامناسب و اشتباه، حذف و اضافه های غیرقابل توجیه، عدم رعایت دستور زبان فارسی و عدم فهم صحیح نحو عربی از جمله اشکالات این ترجمه هاست. پژوهش حاضر به بررسی و مقایسه تطبیقی سه تن از مترجمان مشهور قرآن (فولادوند،مکارم شیرازی و آیتی) پرداخته که در چهار فصل مورد بررسی قرار گرفته است. فصل اول درباره ترجمه و مفهوم آن به طور کلی، فصل دوم بررسی و معرفی انواع روش های ترجمه قرآن، شرایط مترجم، فصل سوم به بیان مسائل مربوط به نقد وترجمه قرآن و فصل چهارم که قسمت اصلی کار اصل به نقد وبررسی تطبیقی ترجمه ها می پردازد.

الحمد لله والصّلاه والسّلام علی أشرف الأنبیاء و المرسلین و علی آله الطّیبین الطاهرین و أصحابه المنتجبین. تناول الباحثون والدارسون دراسه أدب عصری الأموی و العبّاسی و کانت هذه الدراسات محل اهتمامٍ کبیر فی الأوساط و المجامع الأدبیّه، لذلک اخترت هذین العصرین المتتالیین للدراسه باعتبارهما محطّتینِ هامّتینِ فی الأدب العربی و فیهما تتجلّی و تتضح الصوره المتکامله و المتنامیه للأدب العربی القدیم . و إنّما هذه الفکره و هی أن أدرس الرثاء فی هذین العصرین یرجعُ إلی رثاء نفسه، فإنّ الرثاء من أنبل الشعر العربی؛ لأنّه یصدر عن معاناه حقیقیّه و تجربه شعوریّه صادقه تترک الأثر الکبیر فی النفوس و بذلک یکون شعر الرثاء أکثر حیویّه و نشاطاً و صِدقاً باعتقادی ما عدا ذلک الرثاء الّذی یقال لإرضاء ذوی المیّت أو مداهنتهم للوصول إلی غایه نفعیّه . أهمّیّه الموضوع: إنّ البحث فی الرثاء باعتباره غرضٌ من الأغراض الشعریّه یبیّن لنا بوضوح کیفیّه تطوّره و ازدهاره و تأثّره من بیئته الّتی تفضی علیه موضوعات و ألوان جدیده نتیجه للمتغیّرات الموجوده فی کلّ عصر. ففی العصر الأموی مثلاً نری أنّ عدّه أمور ساهمت فی تطویر الرثاء منها، قرب الصّله بین هذا العصر و عصر صدر الإسلام و هذا العامل أسهم فی إستحداث مفاهیم و صور جدیده للرثاء مقارنه بالرثاء الجاهلی، إذ أنّ الرثاء طُبع بطابع المفاهیم الإسلامیه نتیجه لتأثّره بالعصر الإسلامی و ثمّه سبب آخر و هو کثره الفتن و الصراعات و الحروب فی هذا العصر أفضت للرثاء اتجاهات جدیده منها الإتجاهین السیاسی و المذهبی الّذی کان الهدف منهما تفضیل حزب علی آخر من خلال تسجیل المآثر الدینیّه للمرثی . أمّا فی العصر العبّاسی و نتیجه لتطوّر الحیاه العربیّه و امتزاج العقل العربی بالقومیات الأخری، إزدهرت معظم الأغراض الشعریّه و منها الرثاء الّذی خرج عن المحدوده الضیّقه الّتی تتحدث فقط عن الأشخاص و شقّ طریقه نحو آفاق أخری و لذلک استحدثت فی هذا العصر انواع أخری للرثاء کرثاء المغنین و الجواری، و رثاء المدن و الدول، و رثاء الحیوانات خاصّه الألیفه منها، و کذلک رثاء أعضاء الجسم و السلع. و استمرّ الرثاء التقلیدی الموجّه للأشخاص فی هذا العصر إلّا أنّه تلوّن بألوان شعریّه متعدده و مفاهیم جدیده و مبتکره خاصّه فیما یتعلّق بالرثاء العاطفی الموجّه للأهل و الأقارب و کذلک الرثاء المذهبی من قبل شعراء أهل البیت فی هذا العصر. و تناولت کتب و دراسات عدّه البحث فی الرثاء و دراسته و من هذه الکتب: الرثاء فی الشعر العربی، للدکتور محمود حسن أبوناجی، و الرثاء، للدکتور شوقی ضیف و کذلک رثاء غیر الإنسان فی الشعر العبّاسی لعبدالله عبدالرحیم السودانی، ولکن لم أعثر علی کتاب أو بحث قام بدراسه تقارن بین الرثاء فی العصر الأموی و العصر العبّاسی أو تابعت تطوّره و لذلک اتخذتُ هذا العنوان موضوعاً لدراستی أرصد به ما طرأ من تغیّرات و تطوّرات للرثاء فی العصرین متحدّیاً العقبات و لم یکن الأمر للوصول إلی هذه الغایه سهلاً بل کان یحتاج إلی الجهد الوافر الّذی کان یجب علیَّ أن أبذله حتّی أوفّق فی هذا العمل، لذلک توکّلت علی الله و بحثت فی الکثیر من المصادر، خاصهً کتب الأدب القدیمه و دواوین الشعراء حتّی أحصل علی نماذج جدیده للرثاء و أدرسها و أبیّن رأیی بکل شفافیه و موضوعیّه. و أمّا اهم الأسباب الّتی دفعتنی لاختیار هذا الموضوع هی کالتالی 1- رغبتی فی دراسه أحد الأغراض الشعریّه و بما أنّ الرثاء یُعبّر عن عاطفه صادقه فی کثیر من الأحیان و عن مشاعر جیّاشه و إحساس مرهف فی خلجات النفس اخترته موضوعاً لدراستی. 2- إنّ هذا الموضوع فی هذه الفتره الزمنیه و بهذه الکیفیّه لم یتعرّض للدراسه من قبل و إنّی لم أجد کتاب أو دراسه تقارن بین الرثاء فی العصر الأموی و العبّاسی، بل أنّ الرثاء و خاصه فی العصر الأموی لم یُعنی بکثیر من الإهتمام من قبل الدارسین و الباحثین . 3- نظراً لأهمیّه محطتَی الأدب الأموی و العبّاسی قد قمتُ بدراسه الرثاء فی هذین العصرین الّذی أخذ بهما الفکر العربی ینمو و یتطوّر شیئاً فشیئاً. 4- و أخیراً قد تُسهم هذه الرساله ربّما فی فتح الطریق أمام کل من یرید أن یبحث فی الرثاء من الباحثین و الطلّاب و ذلک بتتبّعهم لهذا الغرض الشعری فی هذین العصرین و الخوض فیه من زوایا مختلفه . المنهج فی هذه الرساله: تشمل هذه الرساله ثلاثه فصول : الفصل الأول هو نظرهٌ عامّه إلی البیئه فی شتّی جوانبها فی العصرین الأموی و العبّاسی و قد تحدثتُ فی هذا الفصل عن الحیاه الدینیه، و العقلیه، و الإجتماعیه، و السیاسیه، و الإقتصادیه و الأدبیه فی کلا العصرین. الفصل الثانی و تحدّثت فیه عن الرثاء و تطرّقتُ إلی معناه لغهً و اصطلاحاً و أشرت إلی سابقته و کذلک إلی مکانته فی الآداب العالمیّه و اشرت أیضاً إلی الوان الرثاء و انواعه، ثمّ قمت بدراسته فی العصر الجاهلی لتکون هذه الدراسه المختصره مدخلاً لعملیّه المقارنه الّتی کنت بصدد عقدها، ثمّ قمت بدراسه هذا الغرض فی العصر الأموی و بعد ذلک فی العصر العبّاسی، حتّی اکتشف بعض التطوّرات الّتی حدثت للرثاء فی هذه الفتره مستنداً بذلک إلی بعض النماذج الشعریّه الّتی توکّد ذلک التطوّر و التغییر. الفصل الثالث و قمتُ فیه بمقارنه واضحه المعالم من خلال اتّجاهات الرثاء (العاطفی، والسیاسی، و المذهبی، و الإنسانی و الحضاری ) و ذکرت لکل من هذه الإتجاهات نماذج شعریّه من العصرین و عقدتُ مقارنه بین هذه النماذج، أکّدتُ فیها مدی أوجه التباین و التشابه للرثاء فی العصرین الأموی و العبّاسی. ثمّ تحدثت عن أسالیب الرثاء و ذکرت نماذج شعریّه من العصرین لهذه الأسالیب و تطرقت أیضاً إلی مقدمه قصیده الرثاء و کذلک إلی الأوزان المستخدمه فی الرثاء فی کلا العصرین بصوره وجیزه . و جئت فی الختام بنتائج البحث الّتی توصّلت إلیها لتکون حسن ختام لهذا العمل و تلی هذه النتائج خلاصه للبحث باللغه الفارسیّه. و أخیراً جئتُ بفهرس لأکثر من ثمانین کتاباً و مقاله استفدتُ منها فی إعداد هذه الرساله یتلوها ملخّص باللغه الإنجلیزیّه و أخیراً آملاً أن اکون قد وفّقتُ فی هذه الدراسه، فإن کان کذلک، فهذا فضلٌ من ربّی و إن لم یکن فحسبی أنّنی قد بذلت قصاره جهدی لإخراج هذه الرساله بأحسن صوره و الله من وراء القصد .

تحلیل صحیح الفاظ و وجوه اعرابی آنها، تأثیر مستقیم بر درک و فهم معنای آیات دارد تا آنجا که در مواردی اعرابگذاری نادرست کلمات در آیات، به استنباط ناصواب از سخنان خدا منجر میشود. با توجه به اینکه الفاظ، ظروف معانی هستند شناخت دقیق و صحیح معانی و فهم درست آنها فقط با درک دقیق رابطه میان الفاظ و اجزای تشکیلدهندة کلام میسّر است که کشف این رابطه، سبب درک پیام آن میشود. در برخی آیات قران، تعدد معانی و تنوع دلالتها به علت تعدد اعراب و تنوع وجوه نحوی در آنها است، به همین دلیل ابن جنی، اختلاف در اعراب را دلیلی بر اختلاف معانی میداند. اختلاف در وجوه اعرابی در تفسیر آیات و چگونگی استنباط احکام الهی نقش محوری دارد. بنابراین تکیه بر خرد جمعی یاهمان اصل اجماع والتزام به ترکیب های قرانی واجتناب از تاویل ها واضمارهای بی مورد ودوری از حمل قران برقواعد میتواند ما را در درک مفاهیم آیات و دریافت حقیقت مراد کلام خداوند یاری کند و از سقوط در دام تفسیرهای سلیقهای و تأویل کلام خداوند بر مبنای گرایشهای فکری و مسلکی وسلایق شخصی ،برهاند، مشروط به آنکه معانی دریافتی از وجوه اعرابی با روح کلی حاکم بر قرآن و معانی دریافتی از مکتب امینان وحی که پیامبر)ص( و اهلبیت گرامی ایشان)ع( هستند، همچنین با عنصر عقل به عنوان پیامبر درون مغایر نباشد. این پایان نامه تلاش کرده است پارهای از آسیبهای چالش برانگیز زمخشری در تفسیر کشاف رادر آیات بررسی و تحلیل کند. که باشناخت این آسیبها واجتناب از آنها ،وهم چنین بادرک صحیح دلالتها، میتوان مانع حمل کلام خدا بر غیر مراد آن گشته و به برداشتی صواب ودرکی حقیقی از پیامهای آسمانی دست یافت.

پس از پیمان صلح حدیبیه و بازگشت پیروزمندانه ی پیامبر اکرم (ص) به مدینه و فراهم آمدن آرامشی نسبی در جامعه ی آن زمان، فرصتی فراهم آمد که پیامبر اکرم (ص) به امر خداوند تعالی آنجا که فرموده است: ?وَمَآ أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّهً لِّلنَّاس بَشیراً وَنَذیراً? ( سبأ : 28 ) جامه ی عمل پوشانَد، بدین جهت با ارسال نامه هایی به نقاط مختلف جهان، ندای خوش آهنگ اسلام را، نیز به آن سوی مرزهای جزیره العرب رسانید. پیامبر اکرم(ص) در این نامه ها به طرح اندیشه های اساسی و بنیادین در اسلام پرداخته و به عقاید مشترک میان ادیان آسمانی توجهی ویژه داشته است، تا آنجا که برخی از معتقدان به ادیان الهی را در راستای دعوت به آیین اسلام، با ذکر آیه ی 64 سوره آل عمران به «کلمه سواء» که همان کلمه ی توحید «لا إله إلا الله» می باشد، فراخوانده است و گاهی با اسلوبی خردمندانه به انحرافات عقیدتی شایع در میان آنان اشاره ای چند داشته است. بررسی دقیق درون مایه ها بدون توجه به ارتباط تنگاتنگ سبک و عنصر معنا ممکن نیست. و این امر از اصول و مبانی بررسی درون مایه ها به شمار می رود. در پایان نامه ی حاضر تحلیل درون مایه ها ی نامه های پیامبر اکرم (ص) به روش توصیفی ــ تفسیری و با رویکرد زبان شناختی انجام یافته است. سبک و شیوه ی تعبیر از یک معنا، نقش غیر قابل انکاری در تاثیر گذاری معنای مورد نظر بر مخاطب دارد. نظر به این نکته و بررسی شیوه ی بیانی متن نامه های پیامبر اکرم(ص) که با هدف دعوت به دین اسلام نگاشته و سوی مخاطبین آنها ارسال شده است، دریافتیم که این سبک بیانی در سه سطح آوایی، ترکیبی وبلاغی نقش به سزایی در انتقال معنا به شکلی مطلوب و تحریک عاطفه ی مخاطب با هدف درنگ و تامل بر محتوا و پیام نامه داشته است.

مقامات بدیع الزمان همدانی و حریری، بدون تردید از گرانبهاترین گوهرهایِ گنجینه ادبیات عربی به شمار می آیند که به عنوان نمونه های بی نظیری از هنر نویسندگی به شیوه متکلف و مصنوع جایگاه ویژه ای را نزد بزرگان ادب، به خود اختصاص داده اند. سعی نویسندگان مقامات بر این بوده است تا علاوه بر اینکه هنر نویسندگی خود را به رخ رقیبان بکشند، با پرداختن به برخی پدیده های چون دریوزگی، طفیلی گری و حیله گری، برخی از مفاسد اجتماعی و سیاسی را نیز به هم عصران خود گوشزد نمایند. نگارنده این سطور کوشش نموده است تا با بهره گیری از منابع و مآخذ کهن و نوین در این زمینه، ابتدا از مقامه و مقامه نویسی در قرن چهارم و پنجم یاد کرده و سپس به بررسی تطبیقی مقامات همدانی و حریری – از جنبه ادبیات داستانی، آرایه های ادبی،دایره واژگان و ساختار دستوری – در حد یک پایان نامه کارشناسی ارشد - ،بپردازد. شایان ذکر است که هر یک از فصول ،با برداشتها و انتقادهای شخصی نگارنده ،دربردارنده مطالب و مباحث جدیدی در این خصوص می باشد.