قنات یا کاریز از شگفت انگیزترین کارهای دسته جمعی تاریخ بشری است که برای آبرسانی به مناطق کم آب و تامین آب شرب انسان، حیوان و زراعت و با کار گروهی و مدیریت و برنامه ریزی به وجود آمده است. اما یکی از معایب اصلی قنات خروج همیشگی آب از آن است. این مشکل مخصوصاً در مورد قنواتی که در مسیر آبراهه های کوهستانی احداث شده اند به علت نفوذپذیری شدید آبرفت داخل آبراهه ها بیشتر مشهود است. سدهای زیرزمینی یک روش ساده و کاربردی برای جمع آوری و ذخیره سازی آب در مناطق خشک و نیمه خشک میباشند. با استفاده از این نوع سدها میتوان از هدر رفت جریانهای آب زیرزمینی در داخل آبرفتهای کم عمق جلوگیری و آب را به داخل قنات هدایت نمود. اما لازمه بکارگیری این تکنولوژی انجام بررسیهای مفصل بر روی قنات جهت تعیین محل مناسب احداث آن است. در این مطالعه یک روش مناسب جهت تعیین محلهای مناسب احداث سدهای زیرزمینی بر روی قنوات بمنظور تغذیه و کنترل آبدهی آنها با انجام یک مطالعه موردی بر روی قنوات حوزه آبخیز کلات شهرستان گناباد معرفی شده است. در روش ارائه شده ابتدا بازه هایی از قنوات که پتانسیل اولیه جهت احداث سد زیرزمینی را دارا هستند با تلفیق لایه های محدوده های گسلی، سنگ شناسی و سازندهای زمین شناسی، بستر آبرفتی، شیب، منطقه مسکونی و قنوات در محیط gis و در برنامه ilwis 3 شناسایی و تعیین گردید؛ سپس با ترسیم تغییرات ارتفاع سطح بستر، ارتفاع کف کوره، ارتفاع سنگ بستر، عرض بستر و عمق آبرفت در طول هر یک از بازه های مناسب تعیین شده، نقاطی که شرایط لازم جهت احداث سد زیرزمینی بر روی قنات را دارا بودند به عنوان نقاط پیشنهادی مشخص شدند. پس از آن از بین نقاط پیشنهادی تعیین شده، نقاط مناسبتر جهت احداث سد زیرزمینی بر روی قنوات با محاسبه شاخص ظرفیت آبرفتی برای هر نقطه پیشنهادی شناسایی و تعیین گردید. در انتها جهت تعیین بهترین نقطه و اولویت بندی نقاط مناسب تعیین شده، از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی(ahp) در برنامه expert choice استفاده شد. بر اساس نتایج حاصل از اجرای این روش از 38 قنات حوزه مورد مطالعه 33 قنات در 88 بازه پتانسیل اولیه جهت احداث سد زیرزمینی را دارا هستند که در طول این بازه ها تنها 69 نقطه میتوانند جهت احداث سد زیرزمینی پیشنهاد گردند. از این تعداد نقاط پیشنهادی فقط 28 نقطه جهت احداث سد زیرزمینی مناسب هستند که این 28 نقطه با کمک فرآیند تحلیل سلسله مراتبی اولویت بندی گردید و بهترین نقطه آن جهت احداث مشخص شد. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد روش ارائه شده قادر است با دقت بالایی و از طریق بررسیهای تفضیلی و دقیق و در نظر گرفتن کلیه عوامل موثر بر قنوات و سدهای زیرزمینی، محلهای مناسب برای احداث سدهای زیرزمینی بر روی قنوات را تعیین نماید. در این راه سیستم اطلاعات جغرافیایی و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی میتوانند بسیار مفید واقع شوند و به میزان قابل توجهی باعث صرفه جویی در زمان و هزینه گردند.