چکیده ریزوبیوم ها دسته بزرگی از باکتری های خاکزی را شامل می شوند که به دلیل توانایی در برقراری رابطه همزیستی اختصاصی با گیاهان خانواده لگومینوز و تثبیت بیولوژیکی نیتروژن مولکولی طی این همزیستی حائز اهمیت می باشند. برقراری رابطه متقابل بین ریزوبیوم – لگوم متأثر از ژنتیک باکتری، گیاه و فاکتورهای محیطی می باشد. بنابراین، تنوع و فراوانی گونه ریزوبیومی همبستگی مستقیم و معنی داری با پراکنش گونه گیاهی میزبان از خانواده لگومینوز دارد. کشت و تولید حبوباتی مانند لوبیا، نخود ، عدس وگیاه علوفه ای مانند اسپرس در مناطق غربی و مرکزی ایران (استان های کرمانشاه، لرستان، اصفهان و چهار محال و بختیاری) اهمیت زیادی دارد. با توجه به نقش غیر قابل انکار گونه های ریزوبیومی در تثبیت بیولوژیکی نیتروژن و افزایش عملکرد این گیاهان، شناسایی گونه های ریزوبیومی همزیست آن ها و نیز تعین ساختار جمعیتی آن ها در مناطق مختلف اکولوژیکی برای مدیریت توسعه حبوبات در ایران ضروری است. در این مطالعه بررسی و شناسایی گونه های ریزوبیومی همزیست با گیاهان لوبیا، نخود، عدس و اسپرس بر اساس روشهای مورفولوژیکی ومولکولی شاملpcr- rflp ناحیه عمومی 16s rdna و تعیین توالی نوکلئوتیدی این قطعه ژنی به همراه ردیابی و توالی یابی ژن های موثر در همزیستی (nodc, nifh) مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حـاصل از بررسی جدایه های ریزوبیومی از گیاه لوبیا نشان داد که اکثر جدایه های همزیست با این گیاه در استان های کرمانشاه، لرستان ، اصفهان و چهار محال و بختیاری از گونه rhizobium etli bv. phaseoli می باشند، اگرچه حضور گونه های sinorhizobium fredii و rhizobium leguminosarum bv. viciae در لوبیاهای مورد کشت این مناطق محرز شد. تمامی جدایه های گیاه نخود از گونه mesorhizobium cicer تشخیص داده شدند، ولی جدایه هایی از agrobacrium tumefaciens نیـز در گـره های نخود ردیابی شـد. تنها گونه ی ریزوبیـوم همزیست با گیاه عدس در این تحقیق r. leguminosarum bv. viciae تشخیص داده شد که در بین جدایه ها تفاوت عمده ای وجود نداشت. بررسی جدایه های همزیست با گیاه اسپرس در این تحقیق نشان داد که این گیاه میزبان طـیف زیادی از گـونـه های ریزوبیومی مـی باشد که در بین آنها گـونـه ی. r leguminosarum bv. viciae فـراوانـی بیشتـری داشت. تعیین r. giardinii به عـنوان گـونه هـمزیست اسپـرس در این تحقیق سابـقه ای در مـنابع علمی ندارد و تـوجـه به شنـاسـایی دقیق تر آن مورد توجه خواهد بود. با توجـه به خـصوصیات مـورفـولـوژیکی جـدایـه هـای ریزوبیومـی هـمزیست با گـیاه اسپـرس، بـه نـظر مـی رسد جـدایـه های کـند رشـد mesorhizobium sp. و یا bradyrhizobium sp. نیز توانایی گره سازی بر روی ریشه ی این گیاهان را دارند. نتایج این تحقیق تنوع قابل ملاحظه ای را در بین جدایه هایr. leguminosarum bv. viciae بدست آمده از میزبان های مختلف نشان داد. تعیین شباهت ها و تفاوت های ژنتیکی، اکولوژیکی و میزبان های هر کدام از این جدایه ها در این تحقیق مورد توجه قرار گرفت. بررسی جدایه های جداسازی شده از گیاهان لوبیا، نخود، عدس و اسپرس نشان داد که هیچ یک از این جدایه ها حاوی ژن moca نیستند و در نتیجه قادر به سنتز و تجزیه ی ترکیبات ریزوپینی نیز نمی باشند