سویا (glycine max l) در سطح جهان بزرگترین منبع روغن نباتی بوده و پروتئین حاصل از آن با پروتئین گوشت قابل مقایسه است. با توجه به این موضوع که ایران یکی از بزرگترین واردکنندگان سویا می¬باشد، نیاز به تولید و اصلاح ارقام پرمحصول و با کیفیت ضرورت دارد. به منظور بررسی ارتباط برخی از صفات مورفولوژیکی مهم با عملکرد دانه در سویا، سه رقم با پتانسیل عملکرد دانه مطلوب شامل jk، may439 و cap و 15 لاین موتانت نسل چهارم (m4) حاصل از آن¬ها، در آزمایشی در قالب طرح فاکتوریل بر پایه بلوک¬های کامل تصادفی با چهار تکرار مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثر رقم برای کلیه صفات مورد بررسی به جز صفات تعداد شاخه فرعی، طول غلاف، وزن تر اندام هوایی، طول دوران رسیدگی و درصد روغن، در سطح احتمال 1 درصد معنی¬دار می¬باشد. اما اثر دز اشعه گاما برای صفات کمتری معنی¬دار شده است که شامل صفات تعداد غلاف در شاخه فرعی، تعداد دانه در غلاف، وزن صد دانه، طول برگ، درصد پروتئین، درصد روغن و عملکرد می¬باشد. نتایج تجزیه همبستگی فنوتیپی نیز نشان داد که صفت تعداد غلاف در بوته بیشترین همبستگی (820/0) را با عملکرد دارد و صفات شاخص برداشت (746/0)، تعداد غلاف در شاخه فرعی (744/0) و تعداد غلاف در شاخه اصلی (740/0) در رده های بعدی قرار دارند. در نتایج تجزیه به عامل¬ها نیز هفت عامل مستقل از هم، مجموعا" 81 درصد از تغییرات کل داده ها را توجیه نمودند. عامل اول 178/30 درصد از واریانس کل را توجیه نمود و به عنوان عامل عملکرد و اجزای عملکرد نامگذاری شد. مدل رگرسیون چندگانه با روش تجزیه رگرسیون گام به گام، برای عملکرد دانه نیز نشان داد که صفات تعداد غلاف در بوته و عرض برگ به ترتیب وارد مدل شده و در کل 5/88% از تغییرات عملکرد دانه را توجیه می¬کند. ضرایب همبستگی این صفات به ترتیب 820/0 و 427/0 می¬باشد که هر دو در سطح آماری 1% معنی¬دار گردیدند. تنها استناد به روابط همبستگی برای توجیه روابط میان متغیرها کافی نیست در نتیجه، بهره¬گیری از روش آماری تجزیه علیت می¬تواند در درک روابط اساسی میان متغیرها کارساز باشد. نتایج تجزیه علیت نشان داد که اختلاف ضریب همبستگی و اثر مستقیم صفات وزن تر اندام هوایی و عرض برگ کمتر ازصفات دیگر می¬باشد و همچنین صفات طول دوران زایشی و طول دوران رسیدگی دارای اثرات مستقیم بالایی می¬باشند، در نتیجه می توان جهت اصلاح ارقام با عملکرد بالا این صفات را به عنوان شاخص قرار داد و روش های اصلاحی را برای بهبود این صفات به کار گرفت. همچنین در این مطالعه دو لاین موتانت با خصوصیات تغییر رنگ بوته (cap-50) و تغییر رنگ دانه (may439-200) با دارا بودن بیشترین میزان پروتئین های گلوبولین و گلیادین که نقش حائز اهمیتی در کیفیت پروتئین های سویا دارند بدست آمد. نتایج تجزیه همبستگی برای خصوصیات کیفی دانه نیز نشان داد که اصلاح ژنوتیپ هایی از سویا با میزان پروتئین بالاتر و میزان آلبومین کمتر قادر خواهند بود پروتئین های با کیفیتی را تولید کنند. همچنین نتایج نشان می¬دهد اثر دزهای جهش¬زای اشعه گاما در هر ژنوتیپ از سویا می¬تواند متفاوت باشد، به طوریکه دزهای بین 150 تا 250 می توانند بهترین تیمارها جهت اصلاح صفات مهم سویا در جهت افزایش عملکرد دانه بیشتر بکار گرفته شوند. به طور کلی می¬توان گفت که کارایی موتاژنی در ایجاد تغییرات مطلوب در صفات مورد بررسی بسته به نوع صفت، نوع رقم و میزان مورد مصرف آن متفاوت است.