چکیده: از نمونه های شاخص نقش گذاردن بر روی پارچه می توان به هنر باتیک و قلمکار اشاره کرد. اما نوع دیگری از این نوع نقش گذاردن بر روی پارچه، هنر کهن دیگری موسوم به نقاشی با موم روی پارچه است؛ که اجرای نقوش و تکنیک و فن ساخت آن در نوع خود منحصر به فرد و پیچیده است. نمونه های موجود از این تکنیک بسیار محدود می باشند که تحقیق مورد نظر بر روی نمونه های موزه هنرهای تزئینی اصفهان صورت گرفته است. به دلیل عدم آگاهی درباره مواد مورد استفاده و حساسیت آنها نسبت به شرایط نگهداری در طول عمر موزه ای این اشیاء برخورد مناسبی به لحاظ حفظ و نگهداری از آنها صورت نگرفته است. از سوی دیگر به دلیل به فراموشی سپردن این هنر اطلاعاتی درباره آن وجود ندارد تا بتواند پاسخگوی سیلی از سوال های موجود درباره ی شناسایی فن و تکنیک اجرا و نحوه برخورد با آنها از لحاظ حفاظتی و مرمتی باشد. با توجه به وظیفه مرمت گر در قبال میراث فرهنگی و تاریخی و برای جلوگیری از تخریب و به فراموشی سپردن کامل این هنر در گام اول در راستای شناخت دقیق، فنی و علمی ماهیت این آثار قدم برداشته تا با این معرفت و آگاهی بتوان هرچه بهتر و موثرتر در جهت حفظ و نگهداری این آثار ارزشمند از لحاظ ماهیت مادی و غیر مادی آنها عمل نمود. از نتایج این پژوهش دست یابی به تکنیک اجرا، مواد و رنگ های مورد استفاده در اجرای نقش اندازی ها می باشد. این تحقیق کاربردی با مطالعات تاریخی در زمینه پیشینه تکنیک نقش اندازی روی پارچه و به ویژه پارچه های نقاشی شده با موم، مطالعات توصیفی- تطبیقی، مطالعات آزمایشگاهی و آنالیزهای دستگاهی و نمونه سازی انجام شد و پس از تجزیه و تحلیل اطلاعات گردآوری شده و فن شناسی آثار نتایج و پیشنهاداتی در خصوص حفاظت از آنها ارائه گردید. کلید واژه ها: پارچه- نقاشی با موم- حفاظت

حفاظت از پرچم های تاریخی فرآیندی است که در اکثر موزه های دنیا در سطح وسیع و گسترده ای صورت می پذیرد، حال آن که این مهم، در کشور ایران در مواردی نادیده گرفته شده و به امر حفاظت اصولی از آن ها، آن طور که شایسته و درخور اینگونه آثار می باشد توجه نمی گردد. از آنجایی که پرچم های تاریخی به طور عموم از اندازه های بزرگی برخوردار بوده، نمایش و حفاظت از آن ها مستلزم ایجاد امکانات و شرایط مناسب و متفاوتی با دیگر آثار تاریخی می باشد. در پژوهش حاضر، پرچم (واقعه ی جهاد اسلامی عشایر عرب خوزستان در جنگ علیه استعمار انگلستان در جریان جنگ جهانی اول 1293 ه.ش) از منظر فن و آسیب شناسی و نیز پیشینه ی تاریخی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت و پس از مطالعه در این زمینه ، با در نظر گرفتن تمام جوانب ، طرح حفاظتی مورد نیاز اثر ارائه گردید. • در این میان نیز سعی برآن بوده تا روند عملیات مرمت، حفاظت و نمایش پرچم های تاریخی در سایر موزه های دنیا نیز معرفی گردیده تا بدین شیوه عملکرد مشابه، مورد مطالعه و ارزیابی تطبیقی قرار گیرد. • در مطالعه و بررسی های فنی این اثر با درنظر گرفتن امکانات موجود، به کیفیت ساختار پرچم دست یافته به صورتی که نوع الیاف و رنگ آن ها، طرح بافت پارچه و روش های دوخت و تزیینات مورد شناسایی قرار گرفت . • شناسایی و مطالعات آزمایشگاهی انجام شده، راهکار حفاظتی و مرمتی را تعیین می نماید. جهت شناسایی رنگ پرچم مورد مطالعه از روش های دستگاهی"طیف سنجی مادون قرمز-تبدیل فوریه"(ftir)و "میکروسکوپ میکروسکوپ روبشی الکترونی در همراهی با دستگاه آنالیزگر عنصری اشعه ی x "(sem/edx) بهره گرفته شد. توسط دستگاه طیف سنجی مادون قرمز وجود رنگینه نیل در ترکیب رنگ سبز پارچه ی پرچم (عشایر عرب خوزستان...)به اثبات رسید و از میکروسکوپ الکترونی sem/edx نیز دندانه ی رنگ زرد مورد نظر مشخص شده و وجود عنصر آلومینیوم در آنالیز عنصری محرز گردید که این دندانه همواره در کنار رنگرزی رنگ زرد استفاده می شود. برای دستیابی به نتایج قطعی، از مطالعات میدانی جهت تکمیل بحث استفاده شد و در این مطالعات مشخص گردید که گیاه اسپرک- اولین احتمال برای رنگ زرد- در زیست بوم استان خوزستان نبوده و گزینه ی دیگر که "برگ مو" می باشد همان رنگینه ی مورد نظر در ترکیب رنگ سبز است. ضمن اینکه مطالعات دستگاهی جهت شناسایی رنگینه ها بسیار موفق عمل نموده است. • آسیب های گوناگونی متوجه ساختار بسیار سست و شکننده ی پرچم بوده که با توجه به جنسیت ابریشمی پارچه ی پرچم مورد مطالعه، بخشی از این پژوهش به عوامل آسیب رسان و موثر در تخریب این الیاف اختصاص داده شده و در قسمتی از این بخش به این نکته اشاره می گردد که " پارچه های ابریشمی متعلق به اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 میلادی به دلیل عامل وزن دادن ، نسبت به پارچه های ابریشمی قدیمی تر از خود ، بسیار سست و ضعیف تر می باشند " و این موضوع در مورد پرچم مورد مطالعه که تاریخ پیدایش آن در همین بازه ی زمانی است، می تواند گویای یکی از دلایل آسیب و تخریب وارد شده بر اثر باشد. در این میان ذکر این نکته نیز ضروری می نماید که در حال حاضر از چگونگی نگهداری اثر از زمان پیدایش- 1293هجری شمسی- تا تاریخ اهدای اثر به مقام معظم رهبری- 1375هجری شمسی- هیچ آگاهی و اطلاعاتی در دست نبوده و لیکن بخشی از آسیب های وارده ، می تواند به شرایط موجود در آن محدوده ی تاریخی تعلق گیرد. • با توجه به آسیب های فراوان موجود در پارچه ی پرچم ( عشایر عرب ...) از قبیل تُرد و شکننده بودن الیاف و عدم ثبات رنگی پارچه ، ورود به فاز شستشوی اثر امکان پذیر نبوده و نیز استفاده از روش های مرمتی نظیر روش دوختن و لایه ی پشتیبان مقدور نمی باشد.دلیل بارزی که استفاده از لایه ی پشتیبان را در مرمت این اثر جایز نمی داند ، ویژگی "دورو" بودن پرچم مورد مطالعه است. تزیینات در قسمت رو و پشت پرچم به نوعی در امتداد یکدیگر قرار داشته و جلوگیری از نمایش یک طرف آن به کلیت اثر لطمه وارد می سازد. • با توجه به شرایط فعلی اثر، بهترین و مناسب ترین طرح حفاظتی ، قرارگیری شیء در بین ورقه های پلاکسی گلاس به صورت عمودی می باشد. در این وضعیت ضمن فراهم آمدن شرایط نمایش هر دو طرف اثر، فرم مثلثی و کلیت پرچم در ذهن مخاطب به راحتی القا گشته ، به طوری که حتی با وجود عدم حضور گوشه ای از اثر و کمبود آن ، باز هم مخاطب به درک ماهیت کلی و ویژگی های بصری پرچم نائل می گردد و در نتیجه ارتباط ملموس تر و شایسته تری بین بیننده و اثر برقرار می گردد. این شیوه ی حفاظتی علاوه بر پرچم ها، قابل تعمیم به کلیه ی آثار پارچه ای در ابعاد بزرگ و تخت نیز می باشد که به تفضیل در بخش حفاظت و ارائه طریق بدان پرداخته شد. • آسیب های فراوانی متوجه اثر بوده که با در نظر گرفتن امکان نمونه برداری اندک از آن ، زمینه برای انجام آزمایشات پیچیده تر و گسترده تر محدود شده و شناسایی بخشی از عوامل و فاکتورهای موجود در اثر با توجه به عدم امکانات ومحدودیت ها ناکام ماند. • در واقع هدف از شناخت مواد و فنون به کار رفته در پرچم مورد مطالعه، فراهم آوردن بستری مناسب جهت یاری رساندن به پژوهش های مشابه این اثر در آینده می باشد . اگرچه این اثر همچنان به مطالعات جانبی و ساختاری با توجه به در اختیار قرار گرفتن میزان نمونه های بیشتر، نیازمند است.