بررسی تطبیقی نظام اداری دوره سامانیان با سلاجقه

نهاد دیوان سالاری، ساختار حکومتی همواره نقشی بسیار پراهمیت و کلیدی در تحول و پیشرفت یا توسعه نیافتگی جوامع ایفا کرده است. این امر، به ویژه در جوامعی نظیر ایران که دارای پیشینه چند هزار ساله دارد، بسیار آشکار می شود. فقدان قانون و قانون گرایی در تاریخ سیاسی اداری ایران به عنوان روال معمول پذیرفته شده در جامعه تا دوره سلجوقی ضرورت واحساس نیازبه هرگونه تغییروتحول اساسی را درنظام دیوان سالاری کشور منتفی می ساخت، هیچ پدیده یا نهاد اجتماعی ازجمله نهاد بوروکراسی به طور ناگهانی و به یکباره خلق نشده است. پدیده ها و رویدادها و تبار و ریشه های عمیق تاریخی قطعاً در جامعه ریشه های عمیق داشته اند. تشکیلات اداری و نظام دیوان سالاری در هر کشوری در برگیرنده ویژگی ها و عناصری است که سرچشمه آن ها رامی توان در تاریخ وفرهنگ وتحولات سیاسی-اجتماعی-اقتصادی آن جامعه جستجو کرد. دیوان سالاری ایران با پیشینه چند هزا رساله درواقع محصول ونمایانگر تحولات و رخدادفراوانی است که در متن و طول تاریخ این سرزمین به وقوع پیوسته است. و حاصل برخی از این عناصر و ویژگی های نهادینه شده در آن است. مروری بر پیشینه دیوان سالاری در ایران نشان می دهد که این تشکیلات با ویژگی های نیرومند و مستحکمی که همواره با تغییراتی هم توأم بوده به رغم تحولات و فراز و فرودهای فراوان تاریخی همچنان مقاوم و تأثیرگذار بر جای مانده است. نکته بسیار مهم در نظام دیوان سالاری ایران این است که ظرفیت و توانایی سنت در ایران به گونه ای بوده که اعراب اقوام ترک مغولان و سایر ایلات و عشایری که در ایران حاکمیت یافتند ظرف مدت کوتاهی ویژگی ها و عناصر اصلی و تعیین کننده دیوان ایرانی را پذیرفتند هر چند اثرات و رنگ و لعابی نیز بر نظام دیوانی در هر دوره ای از خود برجای گذاشتند. هنگامی که ایران بدست اعراب افتاد، ابتدا نهاد وزارت از بین رفت. امّا کم کم اهمیّت آن بیش از پیش احساس شد و ایرانیانی که باسنت دیوانسالاری آگاهی داشتند وزارت را بر عهده گرفتند. پس از تشکیل سلسله های ایرانی در شرق به تقلید ازخلافت عباسی و هم به تقلید از آداب و رسوم ایران باستان بر ارزش و اعتبار وزارت افزوده شد. این نوشتار با روی کرد تطبیقی و مقایسه ای، به واکاوی و توصیف و تحلیل ویژگی های برجسته و تأثیرگذار دیوانسالاری در دو عصرسامانیان و سلجوقیان و مقایسه آن دو ازاین منظر با یک دیگر می پردازد حاکمان سامانی و سلجوقی در امور سیاسی و حکومتی،در حوزه نظام اداری رفتارهای گوناگونی داشته اند و دیوانسالاری دراین دودوره، فراز وفرودهای فراوانی داشته است. دیوانسالاران ایرانی درتوسعه علم و فرهنگ ومراکزعلمی وفرهنگی و در پی آن، وضع عالمان دراین دو دوره بسی تأثیر گذارد و ازدید سیاسی و حکومتی، زمینه نیکویی برای استفاده از اندیشه ها و اندیشه ورزانگروه های مختلف فراهم آورد و حاکمان در استفاده از نخبگان جامعه، از فرصت مغتنمی برخوردار شدند.