بررسی اداب و رسوم خانقاهی در برجسته ترین متون منثور عرفانی در قرن های پنجم و ششم هجری

چکیده عرفان و تصوف اسلامی از دیرباز در ایران و ادبیات فارسی نمودی ویژه داشته به گونه ای که موجب آفرینش نوع ادبی بی نظیری به نام ادبیات عرفانی در ادبیات فارسی شده است. از نکته های خاصی که در مطالعه دوره های مختلف تصوّف مورد توجه واقع می شود، وجود خانقاه به عنوان مکانی برای اقامت و تجمع صوفیان است. خانقاه ها مکانی بودند که علاوه بر تعلیم و تربیت، مریدان و پیروان تصوف در رشد و تکامل عرفان و تصوف نیز نقش مهمی داشتند. ساکنان خانقاه اعم از مقیمان و مسافران رعایت آداب و رسوم خاصی را بر خود واجب می دانستند و با رعایت این آداب و رسوم به هدف والای خود که همان پالایش باطن و آراستگی اخلاق و وصول به حضرت حق است، دست می یافتند. در این پایان نامه سعی شده آداب و رسوم خانقاهی در کتب منثور متصوفه در سده های پنجم و ششم هجری که گاه به دلیل پیوستگی مطالب کتب قرون بعد را نیز در برگرفته، بررسی شود؛ از این رو در فصل کلیات بعد از تبیین عرفان و ابعاد مختلف آن که شامل عرفان نظری و عملی است به تعریف تصوف و وجوه اشتقاق و پیشینه آنها پرداخته شده است. در فصل دوم تاریخچه پیدایش و فواید تأسیس خانقاه و مراکز مشابه با آن، منابع مالی خانقاه و شیوه تأمین آن بیان شده است؛ سپس وظایف شیخ در برابر مرید و متقابلاً وظایف مرید در قبال شیخ و صوفیان دیگر، خدمات ویژه خادمان خانقاه نسبت به مقیمان و مسافران و آدابی که خادمان در هر خدمتی ملزم به رعایت آن بودند، مورد بررسی قرار گرفته است؛ پس از آن آداب و مقرراتی که ساکنان خانقاه اعم از مسافران و مقیمان باید رعایت می کردند، تبیین شده است؛ چنانکه کسی در انجام این آداب قصور می ورزید، مجازات می شد که منجر به ماجراگویی در حضور شیخ و خانقاهیان می شد که خود آداب خاصی دارد. آداب سماع، ذکر، صحبت، خلوت و چله نشینی، لباس پوشیدن، آدابی که ناظر بر تنبیه و مجازات خطاکاران و آداب عرس از دیگر آداب خانقاهی است که بتفصیل در این تحقیق بررسی و تحلیل شده است. با بررسی این آداب مشخص شد آداب خانقاهی موجود در متون منثور متصوفه قرون پنجم و ششم هجری چون خود عرفان، با آموزه های اسلامی و سنن نبوی(ص) مطابقت دارند و از این رو هم در تعلیم و ارشاد سالکان هم تکامل عرفان اسلامی نقشی بسزا و قابل ملاحظه دارند. کلمات کلیدی: عرفان و تصوف، خانقاه، متون منثور عرفانی در قرن های پنجم و ششم هجری ، آداب و رسوم خانقاه.