بررسی پایداری عملکرد لاین های اولیه تریتی پایرم (2n=6x=42, aabbebeb) در مقایسه با ارقام گندم نان ایران (2n=6x=42, aabbdd) و لاین های جدید تریتیکاله (2n=6x=42, aabbrr)

تنش های محیطی علی رغم رعایت اصول نوین به زراعی در بسیاری از مناطق تولید غلات را محدود کرده اند لذا افزایش تولید و سطح زیرکشت غلاتی با عملکرد و کیفیت مطلوب و مقاوم به تنش¬های محیطی ضروری است. تریتی¬پایرم از آمفی پلوئیدهای مصنوعی است که در دهه گذشته به منظور انتقال ژن¬های متحمل به شوری از تلاقی ارقام زراعی گندم دورم ( ) و گونه وحشی علف شور ساحل به¬نام تینوپایرم بسارابیکم تولید شده است و در دو دهه گذشته در دنیا و ایران در مطالعات به عنوان غله ای جدید وارد شده است. اگر چه لاین های نسل اول این آمفی پلوئید دارای برخی صفات نامطلوب زراعی از جمله شکنندگی محور سنبله ، دیررسی و ناپایداری جزیی میوزی است ولی از نظر تولید محصول با مشکل جدی روبه¬رو نمی¬باشد. با توجه به تنش¬های محیطی فراگیر از جمله شوری در جنوب شرق ایران در طی دهه گذشته تریتی¬پایرم به عنوان جایگزین مناسبی برای تولید موفق غلات در این ناحیه تشخیص داده شد و بر اساس بررسی¬های زراعی و اصلاحی انجام شده 8 لاین اولیه به عنوان لاین¬های امید بخش دارای پتانسیل مطلوب تشخیص داده شدند و قبل از هر گونه معرفی این لاین¬ها به عنوان رقم جدید، بررسی سازگاری عمومی این لاین¬ها و تعیین تنوع ژنتیکی آن¬ها در مقایسه با ارقام گندم نان و همچنین لاین¬های امید بخش تریتیکاله ضروری است. بدین منظور با استفاده از داده¬های موجود محیط¬های مختلف در طی سال¬های گذشته سعی در بررسی سازگاری این لاین¬ها گردید و در ادامه ضمن بررسی تنوع ژنتیکی این لاین¬ها پتانسیل تولید آن¬ها نسبت به گندم و تریتیکاله ارزیابی گردید. بدین منظور جهت بررسی اثرات متقابل ژنوتیپ و محیط برای عملکرد و سایر خصوصیات زراعی 17 ژنوتیپ متشکل از 8 لاین اولیه تریتی¬پایرم، 5 لاین امیدبخش تریتیکاله و 4 رقم گندم نان ایران در قالب طرح بلوک¬های کامل تصادفی با 3 تکرار در هفت محیط، طی سال های زراعی (80-81 ، 84-85 و 88-89) و در سه منطقه (کرمان، سیرجان و نی¬ریز) صورت گرفت. نتایج تجزیه واریانس مرکب برای صفات ظهور سنبله (روز) ، ارتفاع بوته، تعداد پنجه کل، طول سنبله، تعداد سنبله، تعداد سنبلچه در سنبله، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، شاخص برداشت و عملکرد دانه اختلاف بسیار معنی¬داری بین محیط¬ها نشان داد. نتایج تجزیه واریانس مرکب فقط برای صفات ظهور سنبله (روز)، ارتفاع بوته، تعداد پنجه کل، طول سنبله، تعداد سنبلچه در سنبله، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه و شاخص برداشت اختلاف معنی-داری بین ژنوتیپ¬ها نشان داد. واکنش ژنوتیپ¬ها در محیط¬های مختلف برای تمام صفات اثر متقابل ژنوتیپ × محیط معنی¬داری به وجود آورد. نسبت مجموع مربعات اثر متقابل به کل تغییرات بعد از شاخص برداشت برای عملکرد دانه نسبت به سایر صفات بیشتر بود (48/61%). نتایج تجزیه واریانس گروهی نیز برای اکثر صفات حاکی از اختلاف بسیار معنی¬دار لاین¬های گروه تریتی¬پایرم با تریتیکاله، تریتی¬پایرم با گندم و تریتیکاله با گندم بود. شاخص¬های مختلف پایداری شامل واریانس محیطی، اکووالانس ریک، واریانس پایداری شوکلا، معیارهای رگرسیون ابرهارت وراسل، ضریب تبیین و معیارهای روش مور، مدل ammi و تجزیه آثار متقابل e× g بر مبنای تجزیه ضرایب مسیر (روش تای) مقایسه شدند و ژنوتیپ¬های برتر بر مبنای هر روش تعیین گردیدند. بر اساس پارامتر واریانس محیطی ارقام بهاره بافت، امید و لاین¬های تریتی¬پایرم la/b، la(4b,4d)/b و (ma/b)(cr/b)-4 ناپایدارترین واکنش¬ها را داشتند، در حالی¬که لاین¬های (st/b)(cr/b)-4، (ka/b)(cr/b)-6، 4108 و رقم کویر پایدارترین ژنوتیپ¬ها بودند. ارزیابی واکنش ژنوتیپ¬ها بر مبنای اکووالانس ریک و واریانس پایداری شوکلا گروه¬بندی¬های یکسانی از پایداری ژنوتیپ¬ها ارائه داد. از بین ژنوتیپ¬های پر محصول، لاین تریتی¬پایرم (ka/b)(cr/b)-5 و لاین¬های تریتیکاله 4108 و m45 پایدارترین ژنوتیپ¬ها بودند و از بین این سه ژنوتیپ، لاین m45 به¬دلیل سهم کمتر در اثر متقابل e × g پایداری بیشتری نشان داد. تجزیه پایداری عملکرد دانه بر اساس پارامترهای روش ابرهارت و راسل (ضریب رگرسیون خطی و میانگین مربعات انحراف از رگرسیون) نشان داد که که لاین¬های تریتیکاله 4115 و m45 با عملکرد بالاتر از میانگین و ضریب رگریسون خطی نزدیک به 1 دارای سازگاری عمومی مطلوب هستند. در حالی¬که رقم بهاره بافت و لاین 4108 به ترتیب با محیط¬های مساعد و نامساعد سازگاری خصوصی نشان دادند. بر مبنای پارامتر دوم روش ابرهارت و راسل از بین ژنوتیپ¬های پرمحصول لاین¬های 4108، 4116، m45 و (ka/b)(cr/b)-5 با کمترین انحراف از رگرسیون خطی پایدارترین ژنوتیپ¬ها تشخیص داده شدند. بر اساس روش مور، تعیین پایداری ژنوتیپ¬ها بر مبنای آثار متقابل کراس¬آور و تغییر در رتبه یا پارامتر ss(ic)i که بیان¬گر دو مفهوم اول پایداری لین و بینز می¬باشد، لاین¬های (ka/b)(cr/b)-5، 4108 و m45 پایداری مطلوبی نشان دادند و از بین پارامترهای پایداری یک متغیره این متد کاراتر بود. روش ammi وتجزیه توام آثار افزایشی جمع¬پذیر (تجزیه واریانس) و آثار متقابل ضرب¬پذیر (تجزیه¬ی مولفه¬های اصلی) نشان داد که آثار مدل، محیط و اثر متقابل e × g بسیار معنی¬دار هستند و 49/89 درصد توسط سه مولفه اصلی اول بیان می¬شود. بر مبنای بای¬پلات اجزای ژنوتیپی و محیطی اولین مولفه اصلی اثر متقابل و میانگین¬های عملکرد ژنوتیپ¬ها و محیط¬ها و هم¬چنین نتایج تجزیه خوشه ای امتیاز اولین مولفه اصلی اثر متقابل نتیجه¬گیری شد که لاین¬های (ka/b)(cr/b)-6، (st/b)(cr/b)-4، 4103، 4116 و m45 پایدارترین واکنش را دارند که از بین این لاین¬ها، لاین تریتیکاله m45 کمترین ipc1 را داشت و لاین¬های la/b، la(4b,4d)/b، (ma/b)(cr/b)-4، (ka/b)(cr/b)-3 و رقم الوند ناپایدار بودند. بر اساس بای¬پلات حاصل از ipc2 و میانگین لاین های ka/b، la/b، (ka/b)(cr/b)-6 و رقم بهاره بافت پایدارترین ژنوتیپ¬ها بودند و ژنوتیپ-های m45 و کویر با محیط پنجم و لاین¬های 4108 و 4116 با محیط ششم سازگاری خصوصی نشان دادند. هم¬چنین گروه¬بندی ژنوتیپ¬ها بر اساس آماره¬های پایداری مدل ammi3 شامل sipc3 و ev3 به¬ترتیب لاین¬های ka/b، (st/b)(cr/b)-4 ولاین¬های ka/b، la(4b,4d)/b، (ma/b)(cr/b)-4، (ka/b)(cr/b)-5، (st/b)(cr/b)-4 پایدارترین ژنوتیپ¬ها بودند. تجزیه الگوی واکنش ژنوتیپی بر مبنای دو مولفه اصلی اول و دوم، لاین¬های (ka/b)(cr/b)-6، (st/b)(cr/b)-4 و m45 را به¬عنوان پایدارترین ژنوتیپ¬ها متمایز کرد. تجزیه علیت آثار متقابل e × g به روش تای نشان داد که جزء ژنوتیپی v1 (تعداد سنبله) مهم¬ترین جزء ژنوتیپی تاثیرگذار بر عملکرد و پایداری است. بر این اساس ژنوتیپ¬های کویر، 4115، (ka/b)(cr/b)-5،m45 و بهاره بافت به¬ترتیب با دارا بودن مقادیر بالایv1، پایدارترین ژنوتیپ¬های پرمحصول بودند. مقایسه اجزای محیطی تای، مراحل تلقیح و تشکیل دانه را حساس¬ترین مرحله رشد ژنوتیپ¬ها به عوامل محیطی نشان داد. از این¬رو ارزیابی پایداری ژنوتیپ¬ها بر اساس جزء ژنوتیپی v2 (تعداد دانه در سنبله) سودمند نیست. در نهایت بر مبنای نتایج این پژوهش لاین¬های اولیه و ترکیبی اولیه تریتی¬پایرم و لاین¬های تریتیکاله در مقایسه با گندم پایداری و سازگاری بیشتری را نشان دادند و در این بین لاین¬های (ka/b)(cr/b)-5 و m45 به¬ترتیب با عملکرد 26/4 و 48/5 تن در هکتار و واکنش پایدار در همه محیط¬ها به¬عنوان لاین¬های مناسب برای توصیه به زارعین و یا ورود به برنامه¬های اصلاحی معرفی می¬شوند. در بخش دوم این تحقیق به منظور بررسی تنوع ژنتیکی صفات زراعی، برآورد اجزای عملکرد، اثرات مستقیم و غیرمستقیم بین عملکرد و اجزای آن و هم¬چنین شناخت عوامل پنهانی موثر بر آن¬ها در سال زراعی 1388-89 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید باهنر کرمان اجرا گردید. آزمایش در قالب طرح بلوک¬های کامل تصادفی با سه تکرار برای 27 ژنوتیپ مختلف شامل 13 لاین اولیه تریتی¬پایرم، 5 لاین امیدبخش تریتیکاله و 9 رقم گندم نان ایرانی اجرا شد. بین ژنوتیپ¬ها برای کلیه صفات مورد بررسی به¬جز صفات طول برگ پرچم، ظهور سنبله (روز) و رسیدن دانه (روز) تفاوت¬های بسیار معنی¬داری مشاهده شد. بیشترین ضرایب تنوع فنوتیپی و ژنوتیپی به¬ترتیب مربوط به صفات طول ریشک، عملکرد دانه، شاخص برداشت و متوسط وزن سنبله بود. در تجزیه به مولفه¬های اصلی سه مولفه اول 91 درصد از تغییرات واریانس کل را توجیه نمودند. بر این اساس صفات عملکرد دانه، وزن ساقه، تعداد پنجه کل، تعداد سنبله، طول ساقه، عرض برگ اصلی، ظهور سنبله (روز) ، طول ریشک، ارتفاع بوته، قطر سنبله، طول دانه، وزن کاه، طول سنبله، فاصله میان¬گره، درصد باروری و رسیدن دانه (روز) نقش تعیین کننده ای در توجیه تغییرات کل نشان دادند. طبق نتایج حاصل از تجزیه همبستگی ساده فنوتیپی و ژنوتیپی، صفات شاخص برداشت، وزن هزاردانه، تعداد دانه در سنبله، وزن صددانه و تعداد سنبلچه در سنبله بیشترین همبستگی مثبت و معنی¬دار را با عملکرد دانه داشتند. نتایج حاصل از رگرسیون گام به گام نشان داد که حداکثر اختلاف عملکرد دانه ژنوتیپ¬ها را می¬توان به صفات شاخص برداشت، وزن هزاردانه، ارتفاع بوته، درصد باروری، تعداد پنجه کل و وزن کل سنبله نسبت داد. تجزیه ضرایب مسیر اهمیت صفات شاخص برداشت و وزن هزار دانه که اثر مستقیم و معنی دار مثبت و بالایی با عملکرد دانه داشتند را مورد تاکید قرار داد. به¬علاوه تجزیه ضرایب مسیر نشان داد که صفات تعداد بوته سبز شده و وزن کل سنبله به¬ترتیب از طریق تاثیر بر صفات شاخص برداشت و تعداد بوته سبز شده نقش مهمی در عملکرد دانه ایفا می¬نمایند. تجزیه خوشه¬ای بر اساس صفات مورد مطالعه گونه¬های مختلف را در چهار گروه مجزا طبقه¬بندی نمود. تجزیه به عامل¬ها 6 عامل پنهانی را استخراج نمود که بیش از 87 درصد تغییرات را توجیه کرد. نتیجه تحقیقات نشان داد که برای تولید ژنوتیپ¬های دارای عملکرد بالا بایستی گیاهانی با با بنیه قوی، وزن هزار دانه زیاد، شاخص برداشت بالا و تعداد پنجه کافی انتخاب شوند.