بررسی و تحلیل تجربه های عرفانی روزبهان در کشف الاسرار بر مبنای رویکرد ساختگرایی استیون کِتز

مسأله تبیین نسبت ذهن عارف با تجربه های عرفانی اش از مناقشه برانگیزترین مسائل حوزه فلسفه و روانشناسی عرفان است. ساختگرایان از جمله استیون کتز- فیلسوف نامدار معاصر- در مواجهه با این مسئله، معتقدند که تجربه های عرفانیِ عارف، متأثر از جهان ذهنی وی صورت بندی می شود. این رساله در نظر دارد تا بر اساس نظریه ساختگرایان، کارکرد ذهن روزبهان را در صورت بندی تجربه های عرفانی اش -که در کتاب کشف الاسرار خود گزارش کرده است- تحلیل کند. همچنین کوشیده شده تا با مقایسه ویژگی های عمده تجربه های عرفانی روزبهان با بایزید بسطامی و نجم الدین کبری، تفاوت ها و شباهت های تجربه های عرفانی این سه عارف بزرگ تاریخ تصوف ایرانی- اسلامی مشخص شود. در انتها نیز مهمترین استعاره های مفهومیِ به کار رفته در کشف الاسرار روزبهان، به عنوان شاخصی از نظام شناختی وی، مورد مداقه و تحلیل قرار گرفته است. در این پژوهش، جهان ذهنی روزبهان، پیروِ تقسیم بندی رایج در روانشناسی، در سه ساحت، عقیدتی-معرفتی، عاطفی و ارادی مورد مطالعه قرار گرفته است و در هر ساحت برجسته ترین و تمایزبخش ترین متعلق ذهنی روزبهان بر اساس منابع-به ویژه زندگی نامه خود نوشت وی- بدین شرح تعیین شده است: در ساحت عقیدتی-معرفتی، "گرایش به امر محسوس و انسانی" و در ساحت عاطفی، "عشق به زیبارویان" و در ساحت ارادی، "اراده معطوف به پیامبربودگی". نتایج حاصل از این پژوهش، صحت دیدگاه ساختگرایان را در مورد متأثر بودن صورت بندی تجربه های عرفانی از جهان ذهنی عارف را نشان داد. در این تحقیق نشان داده شد که گرایش به امر محسوس و انسانی در ساحت عقیدتی-معرفتی ذهن روزبهان موجب شده تا وی تقریباً همیشه خداوند را متشخص و انسان وار رویت کند، همچنین عشق به زیبارویان در ساحت عاطفی ذهن وی، موجب شده تا روزبهان خداوند و فرشتگان در قالب معشوقان مذکر و مونث تجربه کند و اراده معطوف به پیامبربودگی در ساحت ارادی ذهن شیخ روزبهان، باعث شده تا تجربه های عرفانی اش به گونه ای صورت بندی شود که دلالت بر برتری معنوی شیخ بر سایرین و پیامبرگونگی وی داشته باشد. همچنین در این پژوهش تجربه های عرفانی روزبهان با بایزید و نجم کبری از منظر سه ویژگی، مورد مقابسه قرار گرفت: 1- تجربه خداوند و فرشتگان به صورت متشخص و انسان وار 2- تجربه خداوند و فرشتگان در چهره زیبارویان 3- تجربه مقاماتی که دلالت بر پیامبرگونگی عارف و برتری معنوی وی دارد. نتایج حاصل از این مقایسه بدین قرار است: بایزید بسطامی بر خلاف روزبهان خداوند را نامتشخص و بالطبع نا انسان وار و فرشتگان را متشخص اما ناانسان وار تجربه می کند و همچنین نشانه هایی از وجود اراده معطوف به پیامبر بودگی در تجربه های عرفانی وی به چشم می خورد. نجم الدین کبری در مورد تجربه رویت خداوند ساکت است اما فرشتگان را بعضاً متشخص و انسان وار تجربه می کند و قرینه ای که نشان از وجود اراده معطوف به پیامبر بودگی در تجربه های عرفانی اش داشته باشد، مشاهده نمی شود. همچنین باید اشاره کرد که بایزید و نجم الدین کبری هیچ کدام گزارشی از تجربه خداوند و فرشتگان در صورت زیبارویان نداده اند. همچنین پس از بررسی استعاره های مفهومی کشف الاسرار روزبهان، سه کلان استعاره مفهومی به عوان مهمترین استعاره های مفهومی به کار رفته در کشف الاسرار استخراج شد، که عبارتند از: «سلوک به مثابه پرواز»، «برخورداری از دریافت های معنوی به مثابه خوردن خوراک» و «وصال خداوند به مثابه ازدواج». علاوه بر این موارد، در خلال این پژوهش، به وجود پیوندی احتمالی بین تجربه های عرفانی و استعاره های مفهومی پرکاربرد در زبانِ شخصِ تجربه گر- مانند روزبهان در این تحقیق- پی برده شد، به گونه ای که می توان این فرضیه را مطرح کرد که استعاره مفهومی برجسته در زبان عارف- به عنوان شاخصی از نظام شناختی وی- در صورت بندی تجربه های عرفانی اش دخیل است.