کمال طلبی در قابوس نامه

« قابوس نامه » تألیف امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار، یکی از کتب اخلاقی مهم در حوزه ادبیات تعلیمی در نیمه دوم قرن پنجم هجری است.وی تدوین این کتاب را در سال 475 هجری آغاز کرده و آن را در شصت وسه سالگی به پایان رسانده است.عنصرالمعالی قابوس نامه را برای تربیت فرزندش نوشته و در آن، آداب و اصول کمال هر کاری را برشمرده و به او تعلیم داده است. عنصرالمعالی که سال 412 هجری قمری ولادت یافت هفتمین پادشاه زیاری است که از سال 441 هجری قمری تا سال 462 حکومت می کرد. البته، برخی از پژوهشگران نیز معتقدند که او هیچ گاه پادشاه یا امیر منطقه ای نبوده است. نثر قابوس نامه از تکلّفات منشیانه و به کار بردن واژه های غریب و دشوار، به دور است و در آن، زیبایی ظاهری کلام برای عنصرالمعالی، اهمیّت چندانی ندارد. عبارات قابوس نامه ساده و دل نشین است. هم چنین عنصرالمعالی ازجمله کسانی است که برای نخستین بار، در نثر خود، شعر نیز به کاربرده است. شیوه ای که در نگارش این کتاب به کاررفته سبک نثر مرسل است، نثری که از همه قیدهای لفظی و معنوی آزاد باشد و هیچ گونه تکلّف و پیچیدگی در آن ملاحظه نشود. در این پژوهش که به بررسی کمال طلبی در قابوس نامه اختصاص دارد، پس از معرفی مولّف و متن قابوس نامه و شیوه نثر آن، در فصل جداگانه ای، منابع و اندرزنامه های قدیمی قبل از قابوس نامه نیز بررسی و مشخص شد که ایرانیان باستان به اخلاق و تعلیم و تربیت توجّه ویژه ای داشته اند و همواره مسائل اخلاقی را به صورت شفاهی و مکتوب آموزش داده اند که قابوس نامه یکی ازاین گونه منابع تعلیمی است و می توان گفت به دلیل ارائه اصول اخلاقی گسترده، ارزش و اهمیّت بیشتری یافته است. به دنبال آن، یکی از مهم ترین مباحث موجود در قابوس نامه یعنی « کمال طلبی » آمده. عنصرالمعالی با در نظر گرفتن شرایط ایده آل برای هر کاری، اصول صحیح آن را آموزش می دهد، اصولی که عقلی و منطقی هستند و با رعایت آن ها هر امری به بهترین شکل انجام خواهد گرفت. افراد کمال طلب به دنبال این هستند که هر کاری را بی عیب و نقص و به بهترین شکل انجام دهند و برای این منظور، برای انجام هر کاری در جوامع مختلف، اصولی طراحی و تدوین شده است که فرد کمال طلب با پیروی از آن اصول، می تواند خود را به کمال آن کار برساند. در بررسی جلوه های کمال طلبی در قابوس نامه، مشخص شد که عنصرالمعالی شخصیت متعادلی دارد و در هیچ کاری افراط و تفریط نمی کند؛ هم چنین فردی واقع نگر است که با در نظر گرفتن واقعیات اجتماعی و به دوراز هرگونه تعصّب و جانب داری، اصول همه کارها را بیان می کند تا فرزندش در مواجه شدن باهر کاری بتواند آن را به بهترین شکل انجام دهد. کلام عنصرالمعالی علاوه برنشان دادن راه و رسم زندگی، گویای آداب و عادات مردم روزگار خویش نیز هست. بسیاری از باب های قابوس، نامه مانند «آداب گرمابه»، می توانند برخی از رسوم ایرانیان باستان را نشان دهند. با تأمل در متن قابوس نامه مشخص شد که عنصرالمعالی از ابزار و شگردهای بلاغی گوناگونی نظیر کنایه، تشبیه، تمثیل، تلمیح و اقتباس، بیان استدلالی، ضرب المثل و حکایات برای انتقال اصول کمال طلبی، استفاده کرده است. البته، عنصرالمعالی بیشتر مفاهیم کمال را به صورت مستقیم و از زبان خود بیان کرده است