اثر سد زاینده رود بر کیفیت آب و غنای درشت بی مهرگان کفزی رودخانه زاینده رود

چکیده رودخانه ها به عنوان یکی از مهم ترین منابع آبی، نسبت به دخالت های انسانی بسیار آسیب پذیر هستند. ایجاد مخازن و سدها یکی از قدیمی ترین اشکال دخالت انسان در اکوسیستم های آبی است. سدها با وجود مزایای زیاد (تولید انرژی برق آبی، کنترل سیلاب و تنظیم سطح آب) پتانسیل تغییر جمعیت موجودات آبزی را نیز دارند. احداث سدها تغییرات مهمی را در رژیم جریان، حمل و انتقال ذرات معلق، مورفولوژی رودخانه، درجه حرارت آب و شرایط شیمیایی به خصوص در پایین دست رودخانه ها ایجاد می کنند. موجودات آبزی نیز به نوبه خود نسبت به تغییر خصوصیات فیزیکی زیستگاه و کیفیت آب عکس العمل نشان می دهند. درشت بی-مهرگان کفزی از جمله موجودات آبزی هستند که با تغییرات ایجاد شده در زیستگاه تحت تأثیر قرار می گیرند. اثر سدها بر جوامع بی-مهرگان کفزی به خاطر نقشی که در عملکرد اکوسیستم رودخانه ای ایفا می کنند، بسیار مهم است. رودخانه زاینده رود یکی از بزرگ ترین رودخانه های ایران و مهم ترین رودخانه جاری در فلات مرکزی ایران است که رژیم جریان آن تحت تأثیر سد زاینده رود قرار دارد. به منظور ارزیابی اثر اکولوژیکی ناشی از احداث سد زاینده رود بر جوامع زیستی و کیفیت آب رودخانه زاینده رود، تعداد 6 ایستگاه (ایستگاه های خرسونک و اورگان قبل از سد، ایستگاه چادگان درفاصله نزدیک زیردست سد و ایستگاه های حجت آباد، مارکده و هوره در پایین دست سد) انتخاب و وضعیت کیفی آب و کفزیان رودخانه به روش کمی از تیر ماه 1392 تا خرداد 1393 مورد بررسی قرار گرفت. نمونه برداری از آب و کفزیان رودخانه در هر ایستگاه با 3 تکرار و در تناوب های زمانی 45 روزه ( هر فصل دو بار) انجام شد. پارامترهای دما، اکسیژن محلول، نیترات، فسفات، bod5، cod، ecو ph نمونه های آب به روش استاندارد اندازه گیری شد. شاخص های زیستی شامل غنای تاکسونی،bmwp و aspt و همچنین شاخص های تنوع شانون، سیمپسون و مارگالف برای جوامع کفزی محاسبه شد. نتایج حاصل در مجموع نشان داد که خصوصیات فیزیکی وشیمیایی آب رودخانه (به جز دما) بین مناطق بالا دست و پایین دست تحت تأثیر ساختار سد نبوده و بیشتر متأثر از تغییرات فصلی است. همچنین شاخص های جمعیتی شامل غناء، شاخص های تنوع شانون، مارگالف و سیمپسون کاهش معنی داری را به خصوص در ایستگاه سد چادگان و کاهش قابل توجهی را در ایستگاه های پایین دست سد نشان داد که می تواند تحت تأثیر تغییرات فیزیکوشیمیایی آب به خصوص دما، شرعت جریان و تغییر ترکیب و ساختار بستر جریان به دلیل احداث سد باشد. تراکم بسیاری از آرایه ها در ایستگاه سد کاهش قابل توجهی را نشان داد. در ایستگاه های پایین دست سد نیز علاوه بر کاهش تراکم، نوع آرایه ها نیز تغییر کرده و با نمونه های سازگار با شرایط جدید جایگزین شدند. همچنین شاخص های زیستی bmwp و aspt به ترتیب وضعیت کیفی آب را در ایستگاه زیر دست سد مشابه آب های آلوده و مشکوک به آلودگی تا آلودگی متوسط احتمالی نشان داد. بدیهی است که این افت کیفیت با توجه به ارزیابی سایر پارامترها ناشی از آلودگی های آلی نبوده و تنها به دلیل تأثیر پذیری این شاخص ها از تراکم و تنوع خانواده های کفزیان حاصل شده که به صورت کاهش در مقدار عددی شاخص های مذکور نمایان گردیده است.