بررسی عناصر سبکی در مصیبت نامه عطّار نیشابوری

شیخ فریدالدین عطّار نیشابوری از شاعران عارف و عرفان پژوهان قرن ششم و هفتم است. زندگی پرفراز و نشیب او که در منابع با مبالغه های گسترده ای وصف شده، بی¬تردید از مراحل گوناگون، گذشته و مسلّماً به تعبّد و تقیّد عرفانی منتهی شده است. این شاعر که در آغاز به داروفروشی و مشورت¬های طبّی اشتغال می¬ورزید، با رسیدن به مراحل بالای عرفان، طبیب روح مخاطبان اشعار و آثار خود شد. و علاوه بر دیوان نسبتاً پرحجم اشعار، چندین مثنوی به یادگار گذاشت، که هر یک به نوعی در خدمت تعلیمات عرفانی و اخلاق و حکمت دینی هستند. یکی از آن آثار، مصیبت¬نامه اوست که در قالب مثنوی و در بحر رمل مسدس مقصور/ محذوف سروده شده و 7530 بیت است. در این منظومه، سالک که از آن، به سالک فکرت تعبیر می¬شود، از پدیده¬ها و شخصیت¬های متعددی برای رسیدن به حق یاری می¬جوید و هر بار از مخاطب خود، پاسخ مبتنی بر اظهار عجز می¬شنود و پیر عرفان در آن مرحله، یکی از مقولات عرفانی را برای او تعیین و تبیین می¬کند و در ادامه، حکایات و تمثیلات و حکمت¬هایی در چهارچوب همان موضوع، عرضه می¬شود. مقالات مصیبت¬نامه با همین ساختار تا چهل مقاله یا گفتار، شکل می-گیرد و سرانجام سالک مصیبت¬نامه از پیامبر اسلام، هدایت می¬جوید و به حقیقت، راه می¬یابد. در این پژوهش که به بررسی عناصر سبکی در مصیبت¬نامه عطّار اختصاص دارد، پس از تبیین موضوع و تعیین ابعاد پژوهش درباره زندگانی و آثار عطّار بحث و محتوای مصیبت¬نامه، به تفصیل گزارش شده و در فصلی دیگر، سیر مثنویات عرفانی تا روزگار عطّار آمده است. در ادامه، عناصر سبکی مصیبت¬نامه در سه سطح زبانی، ادبی و فکری بر پایه منابع سبک¬شناسی به تفکیک، معرفی و تحلیل شده است. بدین ترتیب که در هر مبحث پس از ارایه تعریف دقیـق و موثّق، نمونه¬ها و شواهدی از متن مصیبت¬نامه همراه با توضیح و توجیه لازم آورده شده است و در پایان نیز نتایج مباحث آمده است. بررسی سبکی مصیبت¬نامه به نوبه خود، بر توانایی عطّار در نظم فارسی و خلق یک اثر منسجم عرفانی صحّه می¬گذارد. در مصیبت¬نامه، غالب ویژگی¬های زبان شاعران سبک¬ خراسانی در زمینه¬های آوایی، واژه¬گزینی، کاربرد قافیه و ردیف و آرایه¬های لفظی و معنوی، به چشم می-خورد؛ امّا به لحاظ ادبی، آنچه بیشتر دیده می¬شود، آرایه¬ها و ویژگی¬هایی است که به القای مضمون کمک می¬کند که بین آنها مبالغه، مراعات نظیر، تضاد و تلمیح بیشتر خودنمایی می¬کند. صورخیال، در این مثنوی بیشتر در قالب تشبیه و کنایه ظاهر شده و مواردی از استعاره، نیز در آن هست. در سطح فکری برای هر مقاله از مصیبت¬نامه می¬توان، مضمونی محوری تعریف کرد که حکایات و حکمت¬ها به آن مربوط است، در عین حال، مضمون¬های فرعی و پراکنده¬ای نیز در خلال بحث شاعر، ظاهر شده¬اند. غالب این مضامین در برگیرنده پیام¬های قرآنی و تعلیمات اخلاقی و آیینی عارفان و واعظان آن روزگار هستند و به نوعی می¬توان، آنها را فهرستی از اخلاق عرفان¬محور دانست.