یک سیستم پشتیبانی تصمیم گیری مکانی فازی برای ارزیابی سلامت و پایداری اکوسیستم

سلامت و پایداری اکوسیستم یکی از بخش های مهم در مباحث مربوط به محیط زیست است و به عنوان شاخص مهمی در توسعه پایدار محسوب می شود. بسیاری از اکوسیستم ها در مناطق مختلف جهان و در مقیاس های مختلف، مورد تنش های گوناگونی قرارگرفته اند و کارایی و خدمات آن ها کاهش یافته است. به همین علت مباحث مربوط به ارزیابی سلامت اکوسیستم ها اهمیت زیادی پیداکرده اند. روش های مختلفی برای ارزیابی سلامت اکوسیستم وجود دارند که روش های مبتنی بر سیستم شاخص ها مهم ترین آن ها هستند و سلامت اکوسیستم را بر مبنای شاخص های مختلف اکولوژیکی (شاخص های vor، شامل: عملکرد، ساختار و برگشت پذیری) و اجتماعی-اقتصادی ارزیابی می کنند. امروزه به منظور دستیابی به شاخص های مختلف از روش ها و فناوری های جدید بهره می گیرند که سیستم های اطلاعات مکانی (gis) و سنجش ازدور (rs) جزو موردتوجه ترین آن ها می باشند. اکوسیستم حوزه آبریز منطقه طالقان نیز طی چندین سال گذشته به علت احداث سد طالقان تحت تنش های مختلفی قرار گرفته است. به همین جهت این منطقه به عنوان منطقه مورد مطالعه انتخاب گردید تا سلامت و پایداری اکوسیستم آن طی دو دوره زمانی شروع احداث سد تا بهره برداری از آن (بین سال های 1380 تا 1385) و دوره زمانی پس از احداث سد تا سال 1393 ارزیابی گردد. در این مطالعه ابتدا یک سیستم شاخص مبتنی بر مدل مفهومی نیروی محرک- فشار- وضعیت- اثر- عکس العمل (dpsir) شامل شاخص های تراکم جمعیت، پتانسیل تابش خورشیدی، درصد تغییر کاربری زمین، درصد افزایش اثر انسانی، تغییرات ndvi، درصد تغییرات پوشش گیاهی، درصد تغییر الگوی مرتع، تنوع چشم انداز، اندکس نمناکی توپوگرافیک، اثر ترافیک، فرسایش خاک و عملیات حفاظتی طراحی گردید. این شاخص های مختلف بر اساس داده های جمعیتی، نقشه های پتانسیل تابش خورشیدی، تصاویر ماهواره ای لندست 7، مدل ارتفاعی رقومی، نقشه راه ها و ... محاسبه گردیدند. سپس ارزیابی سلامت اکوسیستم منطقه در واحد زیرحوزه و بر مبنای وزندهی به شاخص ها بر پایه روش تحلیل مولفه اصلی (pca) انجام گرفت و نقشه های مربوط به شاخص های مختلف سلامت اکوسیستم تهیه گردیدند و مشخص گردید که مقادیر سلامت اکوسیستم در مناطق میانی به علت وجود مناطق شهری- روستایی، تراکم جمعیت، تغییرات کاربری، اثرات انسانی، تغییرات ndvi، اثر ترافیک، کاهش پوشش گیاهی و مرتع و تنوع چشم انداز بیشتر، در هر دو دوره زمانی نسبت به مناطق بالادست و پایین دست کمتر بوده و احداث سد نیز به عنوان یک عامل مهم بر روی برخی از شاخص ها شامل تغییرات کاربری، اثرات انسانی و تغییرات ndvi (شاخص های فشار) اثر منفی داشته است (مقدار متوسط شاخص سلامت اکوسیستم در بازه زمانی اول برابر 95/162-، درحالی که زیرحوزه های ناسالم تر مقادیر کمتر از 1000- و زیرحوزه های سالم تر مقادیر بیشتر از 100 داشته اند و در دوره زمانی دوم، متوسط شاخص سلامت اکوسیستم برابر با 32/139- بوده و نواحی ناسالم تر مقادیری کمتر از 600- و نواحی سالم تر مقادیر بیشتر از 100 داشته اند.). در مرحله بعد به منظور تحلیل دقیق تر سلامت اکوسیستم در واحدهای کوچک تر (واحد پیکسل)، وزندهی و ایجاد نقشه های شاخص های مختلف سلامت اکوسیستم بر پایه روش های تصمیم گیری چند معیاره، یک سیستم پشتیبانی تصمیم گیری مکانی بر مبنای نظریه فازی ایجاد گردید. این سیستم بر پایه مدل مفهومی نیروی محرک- فشار- وضعیت- اثر- عکس العمل بوده و وزندهی به شاخص ها را بر اساس روش تحلیل سلسله مراتبی فازی (fuzzyahp) انجام داده و نقشه های شاخص های مختلف سلامت اکوسیستم و نیز نواحی بحرانی ازلحاظ سلامت اکوسیستم را برای شاخص های مختلف ارائه می دهد. نتایج این سیستم هم نشان دهنده مقادیر کمتر سلامت اکوسیستم (نواحی بحرانی) در نواحی میانی منطقه و اثرات منفی سد بر روی شاخص های فشار در هر دو دوره زمانی می باشد (میزان تغییرات شاخص سلامت اکوسیستم در دوره اول بین 95/19- تا 64/3 و در دوره دوم بین 80/16- تا 88/5 بوده است.). در این مطالعه ارزیابی سلامت اکوسیستم حوزه آبریز منطقه طالقان بر پایه gis و rs طی دو دوره زمانی انجام گرفت. همچنین یک سیستم پشتیبانی تصمیم گیری مکانی برای دستیابی و نمایش راحت تر، مناسب تر و با سرعت بیشتر نقشه های شاخص های مختلف سلامت اکوسیستم و نواحی بحرانی ازلحاظ سلامت اکوسیستم ایجاد گردید. نواحی بحرانی ازلحاظ سلامت اکوسیستم در منطقه مورد مطالعه مشخص گردیدند. مدیران و تصمیم گیران می توانند با توجه به نتایج این مطالعه اقدامات مناسب را برای ترمیم آسیب های وارد شده به سلامت اکوسیستم انجام دهند.