بررسی تطبیقی جایگاه عقل نزد اهل حدیث و اخباری ها تا قرن 12

در این نوشته با روش توصیفی به مقایسه تطبیقی دو گروه نقل¬گرا از شیعه و سنی پرداختیم و با بررسی نظرات ایشان و تقسیم کارکرد عقل در امور دینی به سه حوزه توانایی هستی شناسانه، معرفت شناسانه و سنجشگرانه عقل، به این نتیجه رسیدیم که با توجه به عدم ارزش معرفتی عقل نزد آن دو، در اغلب موارد، عمل به عقل را با دوری از دینِ حق، مساوی می پنداشتند. از جهت توانایی هستی شناسانه عقل، هر دو مانند عقل¬گرایان قائل به عدم توانایی عقل در جعل حکم شرعی بودند. اما در بعد معرفت شناختی شاید تنها جایی که بتوان قاطعانه تفاوتی بین آن دو قائل شد بحث تجسیم باشد که اهل حدیث به آن قائل می شدند و اخباریان تاویل می بردند؛ اگرچه شاید در برخی نتایجِ حُسن و قبح عقلی در کلام و مباحث مبنایی شرع مثل اثبات صانع بتوان گفت اخباریان کمی به عقل توجه می نمودند اما آنجا نیز در واقع مثل اهل حدیث حکم عقلیِ مورد تایید شرع را می پذیرفتند و تفاوت اصلی، در نقل های طرفین بود؛ نه در توجه یا عدم توجه به عقل. همچنین هیچیک لوازم عقلی حکم شرع را، شرعی نمی دانستند و اگرچه برخی از اهل حدیث در مواردی، و اخباریان همگی حسن و قبح را عقلی می دانستند اما هیچکدام اینرا برای کشف حکمی شرعی کافی نمی دانستند. همچنین با این وجود که هردو عملا چینش منطقی صغری و کبری را قبول داشتند، با علوم عقلی مثل منطق، فلسفه و کلام به شدت مخالفت می ورزیدند. در بعد سنجشگری و تعارض عقل و نقل نیز نقل را مقدم می ساختند. در آخر پیشنهادهایی مطرح شد که اکثرا ریشه در ارتباط عملکرد متحجرانه، با تفکرات نقل¬گرایی داشت. یادآور می شویم که در جمع آوری اطلاعات، روش کتابخانه ای را پیموده ایم.