ارزیابی تنوع مورفولوژیکی، سیتوژنتیکی و فیتوشیمیایی برخی جمعیت های گیاه دارویی سنبل بیابانی پاره برگ eremostachys laciniata bunge.

گیاه دارویی سنبل بیابانی پاره برگ از خانواده نعناع و از جنس eremostachys بوده و 15 گونه از آن در ایران رویش دارد که این تحقیق بر روی گونه e. laciniata انجام گرفت. ریشه این گیاه به صورت سنتی در درمان بیماری روماتیسمی و درد پا استفاده می شود. با توجه به جمع آوری بی رویه گیاه از منابع طبیعی و به منظور جلوگیری از انقراض گونه، تنوع ژنتیکی برخی از جمعیت های این گونه در محدوده پراکنش آن در ایران از نظر مورفولوژیکی، سیتوژنتیکی و فیتوشیمیایی مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور، در بهار سال های 1392 و 1393 طی مسافرت های متعدد به حدود 50 منطقه در استان های آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل با استفاده از فلورا ایرانیکا و اطلاعات محلی و منابع موجود به عنوان رویشگاه های طبیعی سنبل بیابانی پاره برگ، 15 منطقه شناسایی و از هر منطقه 10 نمونه گیاهی جمع آوری و پارامترهای مورفولوژیکی بر اساس کتب مرجع اندازه گیری شد. بذور جمع آوری شده این گیاه در ژرمیناتور کشت گردیده و پس از جوانه زدن، مطالعات سیتوژنتیکی روی آنها انجام گردید. سپس از ریشه جمعیت های جمع آوری شده جهت اندازه گیری مقادیر مواد موثره پلی فنل تام به روش فولین-سیکالتو و ایریدوئیدها به روش کروماتوگرافی گازی استفاده شد. نتایج تجزیه واریانس و مقایسه میانگین صفات مورفولوژیکی نشان داد که تفاوت بین جمعیت ها در 27 صفت از 30 صفت مورد ارزیابی معنی دار است. همچنین بیشترین واریانس ژنتیکی مربوط به صفت های ارتفاع گیاه، عملکرد ریشه و طول ساقه بدون گل آذین بود. همچنین همبستگی مثبت و معنی داری بین اکثر صفات و عملکرد ریشه وجود داشت که نتیجه آن افزایش عملکرد دارویی گیاه بود. در تجزیه عاملی و تجزیه خوشه ای نیز جمعیت ها بر اساس پراکنش جغرافیایی دسته بندی گردیدند. به طور کلی در بررسی تنوع مورفولوژیکی سه جمعیت تیل، مرند و حیدرآباد در اکثر صفات دارای مقادیر بالاتر نسبت به بقیه جمعیت ها بود. نتایج تجزیه واریانس و مقایسه میانگین صفات سیتوژنتیکی و کاریوتایپی هم وجود تنوع بین جمعیت های مختلف را اثبات نمود. گروه بندی جمعیت ها با نتایج سیتوژنتیکی با نتایج موفولوژیکی مطابقت داشت. در ارزیابی تنوع فیتوشیمیایی، با اندازه گیری مقدار فنل تام و کروماتوگرافی ایریدوئیدها مشخص گردید که بین تیپ های مختلف این گیاه تفاوت معنی داری از نظر عملکرد عصاره، مقدار پلی فنل ها و ایریدوئیدها وجود دارد. همچنین نتایج تجزیه خوشه ای نشان داد که جمعیت های تیل، مرند و ملک کیان قابلیت استفاده در برنامه های آتی را دارند. در بررسی تجزیه خوشه ای کلیه صفات، نتیجه کلی نشان داد که در بررسی تنوع از دیدگاه های موفولوژیکی، سیتوژنتیکی و شیمیایی، جمعیت های مختلف حائز شرایط خوبی جهت استفاده در برنامه های اهلی سازی و اصلاحی بودند ولی در کل، جمعیت های تیل و مرند در اکثر صفات دارای مقادیر بالایی بوده و می تواند در برنامه های اصلاحی و تولیدی مورد استفاده قرار گیرد.