سیر تحوّل علم رسم المصحف و بازتاب آن در مصحف نگاری

رساله مشتمل بر شش فصل است که در فصل یکم: مفاهیم پایه تعریف شده و پیشین? تحقیق (کتابشناسی علم رسم المصحف بر اساس مسائل و اهداف آن) آمده است. در فصل دوم: دلایل کتابت و جمع و تدوین قرآن کریم با نظارت و تعلیم پیامبر اکرم و آداب کتابت قرآن و تهیه مصحف (نوشتن با رنگ سیاه بر روی صفحه سفید؛ تبیین کامل حروف و کلمات و رعایت فاصله لازم میان آنها؛ درشت‏نویسی و پیراستگی قرآن از غیر قرآن) بر پای? آموزه‎های نبوی و کِبار صحابه بررسی شده است. بر اساس زمینه‎‎های صدور حدیث نزول قرآن بر هفت حرف، رسول خدا نه تنها قرائات ناشی از اختلاف‎های لهجه‎ای و گویشی مسلمانان را تجویز کردند، بلکه از گسترش تصریفات قرآنی در سه حوز? کلمات، آیات و سوره¬ها استقبال، و آن را تحسین می¬کردند؛ قرائات تصریفی را می توان نماد پویایی و زایایی زبان قرآن دانست که صحابه آن را به صورت مزجی با آیات قرآن یا به شکلی جدید که برگرفته از ساختار زبان قرآن بود، به کار می¬بردند. از این رو، گویا روایات جمع قرآن در دوران خلفای راشدین، ناظر بر جمع قرائات تصریفی است؛ یعنی، پس از رحلت رسول خدا و درگذشتِ برخی صحابه که از قرائات تصریفی رسول خدا آگاهی داشتند، عمر بن خطّاب پیشنهاد جمع آنها را به ابوبکر داد، ولی در عین حال، در دوران خلافتش محتاطانه از گسترش دامن? این گونه قرائات در میان مسلمانان جلوگیری کرد. در ادام? این روند، عثمان بن عفّان با تهیه و تدوین مصاحف امام، مصحف‏ها و جزوه¬های حاوی قرائات برخی از صحابه در مدینه را از بین می¬برد تا رسم الخط معیار و متن مکتوب قرآن به صورتی یکسان باقی بماند. بنابراین، به نظر می‏رسد منظور از مصحف امام علی(ع) که گفته شده در آن تنزیل و تأویل، ناسخ (قرائت معیار، همگانی و تثبیت شده قرآن در میان مسلمانان) و منسوخ (قرائات تصریفی) و علوم فراوانی یافت می‏شده، دفتری حاوی قرائات تصریفی و تفسیری آن‏حضرت بوده است که حضرت علی(ع) ارائه آن‏ها را به شکل مکتوب برخلاف تعالیم نبوی می‏دید، بنابراین از دادن آن‏ها به عمر بن خطّاب امتناع ورزید تا به اصالت قرآن خدشه‏ای وارد نشود و موجب بدفهمی مردم و تشویش آیندگان نگردد. در عین حال حضرت علی(ع) متن خالص قرآن را بدون هیچ پیرایه‏ای کتابت کرده‏ بودند. ابن ندیم (د380 ق) آن را در دست ابویعلی حمزه حسنی دیده که به توارث میان فرزندان [امام] حسن دست به دست می‏گشته است. اختلاف مصاحف امصار: علل، کمیّت و منابع آن، عنوان فصل سوّم است. از 59 مورد اختلاف رسم الخط مصاحف امصار (مکّه، مدینه، کوفه، بصره و شام) در پایان سد? یکم قمری، 8 مورد آن باعث اختلاف قرائت نبوده و 51 مورد دیگر گرچه موجب تفاوت در قرائت شده‏اند؛ ولی از نظر مفهوم، این اختلاف از نوع تضاد و تناقض نیست، بلکه از قبیل تنوّع و تغایر در تعبیر است، به‏طوری‏که قرائات مختلف در هر موضع به یک معنا و مفهوم باز می‏گردند. ملاک‏های تعیین رسم‏الخط کلماتی که رسم‎الخط آنها مختلف گزارش شده‏اند نیز تبیین شده است. در فصل چهارم: قواعد رسم المصحف/ آیین نگارش قرآن؛ علّت تفاوت صورت نوشتاری برخی کلمات قرآن با صورت گفتاری آن؛ آواها و واج‎های زبان قرآن (همخوان‏ها و واکه‏ها) و دیدگاه عالمان در مورد ضبط المصحف تحلیل شده است. با فصل پنجم: تغییر خط و رسم الخط قرآن و تأثیر آن در حوز? آموزش و ترویج قرائت قرآن بررسی شده است. همچنین حروف الفبای خط کوفی، عوامل جایگزینی خط نسخ در کتابت قرآن و استدلا‎های قائلان به جواز تغییر رسم الخط بررسی و نقد گردیده و ضمن ارائ? راهبردهای آموزش و ترویج قرائت قرآن در سیر? نبوی، خاطر نشان شده که غفلت از هدف وفلسف? آموزش قرآن در سیر? نبوی، مهم‎ترین کاستی قائلان به جواز تغییر رسم المصحف است. مصاحف مشهور چاپ‎‎شده در جهان اسلام (شبه قاره هند؛ مصحف سلطانی/ به خط حافظ عثمان؛ مصحف امیری/ مصری، قاهره؛ مصحف مدینه منوّره/ به خط عثمان طه؛ مصحف مغربی و مصحف جمهوری اسلامی ایران) و علّت تفاوت رسم الخط آنها عنوان آخرین فصل رساله است. 46 تصویر نیز از قرآن‎ها و کتیبه‎های خط عربی ضمیمه است.