تاثیر کاربری اراضی بر اجزای فیزیکی کربن آلی و برخی از ویژگی های خاک

نوع کاربری زمین و عملیات مدیریتی خاک، به¬عنوان مهم¬ترین فاکتور انسانی کنترل¬کننده ذخیره کربن آلی و ازت در خاک محسوب می¬شود. این فاکتورها سبب می¬شوند تا مکانیزم¬های مختلف تثبیت و نگه¬داری ماده آلی در خاک¬ها تغییر یابد. طی قرن¬های اخیر، تغییر نوع کاربری زمین مانند تخریب جنگل، چرای بی¬رویه دام و کشت و کار در مراتع و زمین¬های بکر، سبب شده تا میزان ذخیره کربن و نیتروژن در خاک و اجزای فیزیکی کربن آلی خاک کاهش یابد. هدررفت و آزاد شدن کربن از خاک¬ها به¬شکل تصاعد گاز دی¬اکسید¬ کربن از یک سو باعث گرم شدن تدریجی کره زمین و از سوی دیگر منجر به افت خصوصیات کیفی خاک¬ها شده است. به¬منظور بررسی تأثیر کشت و کار، چرای دام و فواید اعمال قرق مرتع بر میزان کربن آلی و ازت و نیز اجزای فیزیکی کربن آلی خاک، سه کاربری همجوار (مرتع قرق شده، مرتع چرا شده و مرتع کشت¬شده) از مناطق دیواندره کردستان و دندی زنجان انتخاب شدند. همچنین با هدف بررسی تأثیر جنگل¬زدایی و تبدیل آن به مرتع، و استقرار پوشش گیاهی سرو و کاج بر میزان کربن آلی و ازت و نیز اجزای فیزیکی کربن آلی خاک، سه کاربری همجوار (جنگل پهن¬برگ دست¬نخورده، جنگل پهن¬برگ تبدیل شده به پوشش سرو و کاج و جنگل پهن¬برگ تبدیل شده به مرتع تحت چرای دام) در منطقه شصت¬کلای گرگان انتخاب شد. نمونه¬برداری به تفکیک هر کاربری به¬صورت مرکب از لایه 0 تا 20 سانتیمتری خاک، انجام شد. این پژوهش در قالب طرح کاملا" تصادفی و آزمایشات فیزیکی و شیمیایی و تفکیک فیزیکی کربن (توسط دستگاه آلتروسوند) در آزمایشگاه گروه خاکشناسی دانشگاه زنجان طی سال¬های 1387 تا 1388 انجام گرفت. تجزیه واریانس داده¬ها (آنوا) و مقایسه میانگین با روش آزمون دانکن در سطح یک درصد آماری انجام گرفت. جهت بررسی توزیع عمودی کربن آلی در هر کاربری، اقدام به حفر و تشریح پروفیل گردید. بررسی پروفیل¬های مناطق مطالعه شده نشان داد که در خاک¬های بکر و یا قرق شده روند توزیع عمودی کربن در لایه¬های مختلف خاک به¬صورت لایه¬بندی است. نتایج نشان داد که تخریب مرتع و کشت و کار در آن و نیز چرای دام در مناطق مطالعه شده دیواندره و دندی (لایه 0 تا 20 سانتیمتری خاک) تأثیر منفی بر خصوصیات کیفی خاک دارد. در مقابل، اعمال قرق در مناطق مذکور باعث افزایش ذخیره کربن و پایداری خاکدانه¬های خاک گردیده است. به¬طوری¬که میزان افزایش کربن آلی خاک در منطقه دیواندره کردستان در اثر اعمال قرق در مقایسه با کاربری چرا و کشت¬شده برابر با 52/28 و 61/59 درصد است. در منطقه دندی زنجان، کاربری قرق باعث افزایش معنی¬دار 77/41 درصدی میزان کربن آلی خاک نسبت به کاربری کشت¬شده گردید. میزان این افزایش برای کاربری چرا 37/12 درصد می¬باشد. همچنین در منطقه شصت¬کلای گرگان، تبدیل جنگل بکر به مرتع موجب افت کیفیت خاک شده است. اثر متقابل نوع کاربری اراضی و اجزای فیزیکی کربن آلی بر میزان کربن ذخیره شده در این اجزا نشان داد که کاربری¬های نادرست مانند تخریب مرتع و جنگل¬زدایی سبب کاهش میزان کربن در جزء شن گردیده است. در مقابل قرق مرتع و استقرار پوشش گیاهی سرو و کاج میزان کربن در جزء شن را افزایش داده است. به¬طور کلی می¬توان گفت که کاربری¬های نادرست زمین در مناطق مطالعه شده در این پژوهش، به¬دلایل کاهش مقدار ماده آلی خاک، کاهش حاصلخیزی و عملکرد خاک و نیز افزایش فرسایش خاک رد می¬شوند. اما انجام هر¬گونه عملیاتی مانند قرق، چرای تناوبی و نیز کاشت درختان که در راستای افزایش میزان کربن آلی ذخیره شده در خاک و بهبود کیفیت خاک باشد در مناطق مذکور پیشنهاد می¬گردد.