بررسی ترکیب بندی حلزونی در نگاره های ایرانی از مغول تا زند

مطالعه شیوه های خلق و ایجاد ساختار نگاره ها می تواند در شناخت هر چه بیشتر روند نگارگری در ادوار مختلف خصوصاً نمونه های مورد مطالعه تاثیرگذار باشد؛ لذا لازم است ترکیب بندی نگاره ها بر اساس فرم ها، رنگ های بنیادین، شیوه و روش تشکیل دهنده ساختار آنها بررسی شوند. بدین وسیله می توان تغییرات ناگهانی در ساختار نگاره ها را تشخیص داد و در نتیجه به روند تحول آنها دست یافت. یکی از شیوه های ساختاری مهم در نگارگری ایرانی ترکیب بندی به شیوه حلزونی است که در آثار دوره های مختلف چندین دوره به چشم می خورد. در این تحقیق که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته سعی شده به وسیله نرم افزارهای مشخصی به فرم های تشکیل دهنده اولیه تصویر دست یافت و سپس به نحوه چیدمان آن ها و در کل، مسیری که دید مخاطب را هدایت می کند رسید. آن چه از اهداف این تحقیق به شمار می رود عبارت است از یافتن سرآغاز این نوع ترکیب بندی، بقای این فرم و میزان تاثیرگذاری این شیوه در دوره های بعد. از دوره زمانی مغول تا زند نگاره های شاخصی از چندین کتاب تصویرشده و چندین دیوارنگاره و رقعه انتخاب و مورد بررسی قرار گرفته است. مشخص شد ساختار حلزونی بر اساس این تفکر ایرانی که جهان همواره در پیچش و پویش است تا به ذات کامل خود برسد، شکل گرفته است. و چون هر نگاره سعی دارد مجلسی را به کامل ترین شکل نشان دهد از این ایده بهره مند شده است که جهان نگاره مضمونی است از بیرون به درون و بالعکس؛ این امر حتی در موضوع نگاره نیز بکار رفته است. آغاز استفاده از این نوع ترکیب بندی از حدود سال 690هـ.ق در نگاره های کتاب شاهنامه در کارگاه ربع رشیدی بوده و با کم شدن حمایت دربار صفوی از نگارگری در قزوین، کیفیت و کمیت استفاده از شیوه ترکیب بندی مارپیچ نیز کم کم کاهش یافته و در دربار افشاریه در تصویرگری کتاب و حتی تک نگاره ها نیز کاملاً از بین می رود.