ارزیابی واکنش تغییرات مورفولوژیکی رودخانه ای در حوضه های آبریز به تغییرات کاربری اراضی (مطالعه موردی: حوضه آبریز لیقوان چای)

حوضه آبریز لیقوان چای با مختصات جغرافیایی?? ??? تا"?? ?? ??? عرض شمالی و "?? ?? ??? تا "???? ??? طول شرقی، در طی سال¬های اخیر، به دلیل شرایط مساعد آب و هوایی، با احداث و گسترش راه¬های ارتباطی، افزایش ساختمان¬سازی و ویلاسازی، عدم رعایت فصل چرا و در نتیجه تخریب مراتع و پوشش گیاهی، شاهد تغییراتی بخصوص در مجرای رودخانه لیقوان چای در مقیاس زمانی کوتاه مدت بوده است. از آنجا که منطقه لیقوان به عنوان یک منطقه نیمه خشک، به تغییرات محیطی و مداخلات انسانی حساس بوده، بنابراین مبحث تغییرات ناشی از فعالیت¬های انسانی چون تغییرات کاربری و تاثیرات آن بر مورفولوژی رودخانه حائز اهمیت می¬باشد. لذا با توجه به هدف تحقیق حاضر، یعنی بررسی واکنش تغییرات مورفولوژیکی رودخانه لیقوان چای به کاربری اراضی و مداخلات انسانی، فرضیاتی مطرح است که بر مبنای آن تغییرات کاربری اراضی باعث تغییر در مورفولوژی مجرای رودخانه لیقوان شده است و تغییر در مجرای رودخانه لیقوان از طریق کاربری اراضی بیشتر به صورت تغییر در عرض مجرا می باشد. بدین منظور، فصول رساله در شش فصل تدوین گردید. فصل اول؛ شامل بیان ایده پژوهش و تعیین مسائل مورد نظر، اهداف، سوالات تحقیق، فرضیات و مشکلات تحقیق، فصل دوم؛ بررسی ادبیات و مبانی نظری و پیشینه پژوهش، فصل سوم؛ روش¬شناسی، فصل چهارم؛ شناخت عرصه پژوهش، فصل پنجم؛ نتایج و بحث و فصل ششم؛ نتیجه¬گیری و پیشنهادات. جهت دستیابی به اهداف تحقیق و اثبات یا رد فرضیات، با استفاده از نقشه¬های توپوگرافی 1:1000، نقشه¬برداری میدانی و به کمک مدل¬های hec-ras و caesar، پارامترهای مورفولوژی مجرای رودخانه در دو دوره زمانی 1379 و 1391 استخراج و بر اساس روش طبقه¬بندی راسگن، نوع رودخانه تعیین شد و سپس نوع تغییرات رودخانه در طی دوره مورد بررسی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در مرحله بعد با استفاده از تصاویر +etm ماهواره لندست، نقشه¬های کاربری اراضی حوضه لیقوان چای در سال¬های 1379 و 1391 استخراج و میزان تغییرات کاربری محاسبه شد و سپس میزان تاثیر تغییرات کاربری بر دبی پیک حوضه با روش scs به دست آمد و در نهایت واحد توان جریان رودخانه محاسبه شد. در مرحله آخر جهت بررسی نقش تغییرات اقلیمی و هیدرولوژیکی حوضه در تغییرات مورفولوژیکی رودخانه، داده¬های دبی و بارش تجزیه و تحلیل شد. نقش عوامل کنترل کننده تغییرات مجرای رودخانه لیقوان و بخصوص نقش کاربری در تغییرات مورفولوژی رودخانه نیز مورد بررسی قرار گرفت. نتایج به دست آمده نشان داد که روند سیستماتیکی بین متغیرهای مورفولوژیکی با فاصله از پایین دست مجرای رودخانه وجود ندارد که نشان دهنده تاثیر عواملی غیر از عوامل طبیعی در مورفولوژی مجرای لیقوان ¬باشد. همچنین رودخانه لیقوان بر اساس طبقه¬بندی راسگن به جز چند بازه، از نوع c می¬باشد که در این نوع، درجه حساسیت رودخانه و پتانسیل فرسایش کناره¬ها بالا بوده و تاثیر پوشش گیاهی در پایداری رودخانه خیلی زیاد است. بنابراین با توجه به نوع رودخانه لیقوان، هر گونه دخالت انسان در مجرای رودخانه نظیر تغییر در پوشش گیاهی و کاربری اراضی و دخل و تصرف در مجرای رودخانه، تغییرات مهمی در مورفولوژی رودخانه دارد. لذا مقایسه تغییرات مجرای رودخانه در دوره زمانی (1391-1379)، نشان داد که در بعضی از بازه¬ها، رسوبگذاری و در بعضی دیگر، حفر پدیده غالب می¬باشد و جز در برخی بازه¬ها در کل مسیر، مجرا باریک شده است. رودخانه لیقوان حفر و باریک شدن مجرا را به دلیل تغییرات ایجاد شده در مقیاس حوضه در اثر افزایش دبی و تغییر کاربری اراضی و در نتیجه افزایش توان جریان و مقیاس محلی، در اثر تغییرات ناشی از کانالیزه کردن مجرای رودخانه، سازه¬های حفاظت از کناره رودخانه، ساخت و ساز و توسعه کشاورزی در حاشیه رودخانه تجربه کرده است. کانالیزه کردن مجرای رودخانه و افزایش دبی پیک (در اثر افزایش بارش و تغییر کاربری) مهم ترین فاکتورهای کنترل کننده تکامل مجرا بوده¬اند. تجزیه و تحلیل تغییرات مجرا و فهم دلایل تغییر بسیار با اهمیت است، از این جهت که اولا اگر حفر مجرا در رودخانه لیقوان ادامه یابد می¬تواند اثرات منفی بر ساخت و سازها داشته باشد. دوم اینکه کاهش مساحت مقاطع عرضی در طول رودخانه منجر به افزایش خطر سیلاب (یعنی آبگرفتگی دشت سیلابی) می¬شود، به طوری که مدیریت رودخانه که بر کاهش خطر سیلاب تاکید دارد، نه تنها می¬تواند بر کانالیزه کردن مجرا و سایر راهکار¬های مهندسی تکیه کند، بلکه باید سایر راهکارهای مدیریتی را برای جلوگیری از آثار منفی ناپایداری مجرا در آینده نزدیک مشخص کند.