تحلیل گفتمان اخلاقی دین از دیدگاه امام علی (ع) در نهج البلاغه

پژوهش حاضر تحلیلی از نگاه اخلاقی دین از زبان امیرالمؤمنین (ع) در نهج¬البلاغه است. در این راستا غالب تحقیقات صورت‎گرفته در باب نسبت بین اخلاق و دین، گاه از نگاه منطقی به این موضوع اشاره داشته‎اند که در قالب سه دیدگاه کلی؛ اتحاد، تباین و تعامل را بیان شده است و گاه نگاه کارکردی به این دو مقوله‎ داشته‎اند که از این جهت تأثیر و نقشی را که اخلاق و دین در قلمرو یگدیگر ایفا می‎کنند را مطرح کرده‎اند. امّا این تحقیق بر آن است تا از طریق گفتمان‎کاوی متن نهج‎البلاغه پیوند این دو مؤلفه را نمایان سازد،که بر این اساس با در نظر داشتن رابطه زبان و اندیشه و برآمدن رفتارها از باورها، این مهم در دو سطح تئوری و عملی جستجو شده است. سطح تئوری آن مبتنی بر اصولی است که بیان¬گر حقوق طبیعی و ذاتی بشر بوده است و تعیین کننده جهت زندگی و زمینه¬ساز اعتلای وی می¬باشد. اصولی که می¬بایست از آن¬ها به عنوان مبادی اخلاق دینی و تحولی فکری یاد کرد. چرا که بنا به گفته¬ی امام (ع) تا قبل از مبعوث شدن پیامبر (ص) تصویری معکوس از این اصول در جامعه¬ی جاهلی دیده می¬شود. این مبادی عبارتند از آزادگی، کرامت انسانی، همگرایی، اعتدال و خردورزی یا دانش‎دوستی. در نگاه امیرالمؤمنین (ع) این گونه مبادی خود مادر بسیاری از ارزش¬هایی است که شیوه خوب زیستن در میدان عمل را برای فرد تعریف می¬کند. گزاره¬هایی که تشکیل دهنده¬ی سطح عملی گفتمان اخلاقی دین می¬باشند و بر عکس بخش تئوری که بیشتر روی سخن با مخاطب هم¬نوع است در این سطح، غالباً سخن با مخاطب هم¬دین یعنی مسلمان است. گزاره‎هایی مانند یقین، عدل، صبر، جهاد و ....... با وجود این تقسیم‎بندی، در مجموع سخنان حضرت (ع) بیان¬گر آن است که گفتمان اخلاقی دین به منزله شبکه¬ای از گزاره‎ها و مفاهیم اخلاقی می¬باشد که همه به نوعی با هم مرتبط امّا در نقش‎آفرینی در سطوح مختلف نسبت به هم قرار دارند. مهم‎تر آن‎که تمام اصول و گزاره‎های یاد شده بر این حقیقت تأکید می‎ورزند که اخلاق از شروط تدیّن و لوازم قطعی شخص دیندار است چرا که در اصل فلسفه‎ی ظهور دین اخلاق است (معنای فرموده پیامبر (ص)). چنان‎که ملاحظه خواهد شد روند این تحقیق نیز با هدف اثبات این فرضیه دنبال شده است و در پایان تأیید این مطالب برای مخاطب آشکار می‎شود. کلمات کلیدی: امیرالمؤمنین (ع)، تحلیل گفتمان، نهج¬البلاغه، اخلاق، دین