بررسی مسئله تبعیض در گفتمان موسیقی زیرزمینی ایران: مطالعه موردی ترانه های زیرزمینی معاصر

در دو دهة اخیر موسیقی رپ جایگاه خود را به عنوان یک شیوة گفتمانی ترغیبی بسیار قوی در جوامع تثبیت کرده است. در ایران، موسیقی رپ به عنوان بخشی از “موسیقی زیرزمینی” شناخته می شود. “موسیقی زیرزمینی” در ایران، به فعالیت آن دسته از گروه های موسیقی اطلاق می شود که از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی موفق به دریافت مجوز پخش و برگزاری کنسرت رسمی نمی شوند. موسیقی زیرزمینی در ایران را می توان بر اساس محتوا به دو نوع بزمی و اجتماعی تقسیم کرد. نوع بزمی در بطن خود توصیف های مرتبط به روابط دوستی زنان و مردان را داراست و عموماً جنبۀ سرگرمی دارد، و نوع اجتماعی به مسائلی می پردازد که عمدتاً از نگاه جامعه جدی به شمار می آید. با توجه وجه پررنگ اعتراضی موسیقی زیرزمینی و بویژه موسیقی رپ، این پژوهش، در جست وجوی شیوۀ بازنمایی مسئلۀ تبعیض، تمرکز خود را بر بخش اجتماعی موسیقی زیرزمینی ایران در سبک رپ قرار داده است. پس از انجام دو نظرسنجی در فضای اینترنت، سه تن از محبوب ترین خوانندگان موسیقی زیرزمینی با ترتیب یاس، شاهین نجفی و هیچکس انتخاب شدند، و در مجموع 25 ترانه از این سه رپ خوان که تا سال 1390 پیرامون مسئلۀ تبعیض خوانده شده بود، به عنوان دادۀ پژوهش استخراج شد. تحلیل داده های این پژوهش در سه مرحله صورت گرفت. نخست، بازیابی مؤلفه های اصلی تبعیض در ترانه های موسیقی زیرزمینی اجتماعی؛ دوم، بازیابی ابزار و عوامل دخیل در شکل گیری هر یک از مؤلفه ها؛ و سوم، تحلیل داده ها حول محور مؤلفه های تبعیض. نتایج تحلیل ها نشان داد، بازنمایی مسئلۀ تبعیض در موسیقی زیرزمینی اجتماعی ایران را می توان در پرداخت به سه مولفۀ اصلیِ “بهره مند” (تبعیض گر و منتفع)، “نابهره مند”، و “واکنش”، و دو مؤلفۀ فرعیِ “علت” و “پیامد” شناسایی کرد. در ترانه های زیرزمینی اجتماعی، نابهره مند عمدتاً با ارجاع توصیفی به شرایطش، تبعیض گر غالباً با ارجاع توصیفی به اعمالش، و منتفع نیز عمدتاً با ارجاع توصیفی به شرایطش بازنمایی می شود. واکنش های سه رپ خوان در پیوستاری از “همدردی با نابهره مند” تا “اعتراض به تبعیض گر” جای می گیرند. مؤلفۀ “علت” غالباً در ارجاع های توصیفی به عمل تبعیض گر و مؤلفۀ “پیامد” معمولاً در ارجاع های توصیفی به شرایط نابهره مند محدود می شود. علاوه بر این “اختلاف طبقاتی” و “نقض حقوق اجتماعی افراد” و “نقض آزادی زنان” به عنوان موضوع های اصلی تبعیض در ترانه های موسیقی زیرزمینی شناخته شدند.