مطالعه ی روند پیچیدگی اجتماعی در شمال غرب ایران

در پی یافتن روند پیچیدگی اجتماعی پیش از تاریخ در منطقه¬ی شمال¬غرب ایران، پژوهشگر متوجه خلأ مطالعاتی در این زمینه شده و با تمرکز بر دوره¬ی مفرغ پژوهش حاضر را به انجام رسانده است. در این پژوهش نخست توجه ویژه¬ای به عوامل زیست¬بوم و دیرین اقلیم منطقه شده است؛ چراکه مطالعات باستان¬شناسی در هر منطقه¬ای نیازمند شناخت بستر جغرافیایی و دگرگونی¬های طبیعت در شیوه¬ی زیست و استقرار انسان¬های آن دوره است. با انجام کارهای مطالعاتی در این زمینه و با بهره¬گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی (gis)، روابط میان محیط¬زیست و انسان¬های پیش ازتاریخ منطقه¬ی مورد مطالعه، تجزیه-تحلیل شده است. از سوی دیگر با توجه به گزارش¬های بررسی و کاوش¬هایی که تاکنون در منطقه انجام شده است؛ به صورت خلاصه گاه¬نگاری منطقه را ارزیابی نموده و به روابط میان فرهنگی اقوام منطقه در پیش ازتاریخ (به¬ویژه دوره¬ی مفرغ) پرداخته شده است. در بخش مبانی نظری با توجه به چندین تئوری انسان¬شناسی (تئوری مکان مرکزی، آنتروپی اجتماعی، انتشارگرایی، ماتریالیسم فرهنگی و نظریه¬ی پیچیدگی) به تبیین فرضیه¬های پیش آمده پرداخته شده است. همچنین در بخش یافته¬های پژوهش، با توجه به نظریه-های ارائه شده از سوی انسان¬شناسان و باستان¬شناسان در مورد روابط پیچیده¬ی اجتماعی در جوامع باستان و به¬ویژه خاور نزدیک به تبیین منطقه و دوره¬ی مورد مطالعه پرداخته شده است. درنتیجه¬ی پژوهش حاضر مشخص شد که برخلاف دوره¬های مس-سنگی منطقه که میزان استقرارهای یکجانشین بسیار نادر بوده؛ جوامع کورا-ارس همگام با دگرگونی¬های منطقه¬ای و فرامنطقه-ای، گام در مسیر تحول و رسیدن به پیچیدگی اجتماعی سیاسی نهاده¬اند. یافته¬های به¬دست آمده از محوطه¬های کلیدی این دوره مانند هفتوان، راوز، یانیق، گوی¬تپه و... نشان از شواهد زندگی یکجانشینی و حتی شهرک نشینی دارد. به نظر می¬رسد که روابط گسترده¬ی منطقه¬ای و فرامنطقه¬ای، عوامل زیست¬محیطی، تأثیر مناطق هم جوار، پیشرفت در فناوری و صنعت و... همگی دست-به¬دست هم داده و جامعه¬ی دارای فرهنگ کورا-ارس را به سوی پیشرفت همه¬جانبه سوق داده است. این پیشرفت توانسته بر سطح جامعه تأثیر بگذارد و یکجانشینان را در کنار کوچ¬روهای رمه¬دار به اتحاد برساند. پس از این دوره بر اثر عواملی که هنوز به-درستی مشخص نشده بازهم سیستم یکپارچه¬ی اتحاد مذکور به¬هم خورده و هم شیوه¬ی استقرار و هم شیوه¬ی زیستی را دچار دگرگونی کرده است. نمود این دوره را باستان¬شناسان با عنوان مفرغ میانی می¬شناسند که بازهم از شمار استقرارها در این دوره کاسته می¬شود و کوچ¬روی بر جامعه غالب می¬گردد. در دوره¬ی مفرغ جدید باز جوامع به¬صورت منطقه¬ای و به احتمال همان شیوه-های پیشین را ادامه داده و قلعه سازی و گورستان¬های بزرگ از شاخصه¬های این دوره است. همچنین در دوره¬ی مفرغ میانی و جدید ازلحاظ پیشرفت¬های فناوری و صنعتی همچنان ایستا نبوده و راه خود را ادامه داده است. پس جامعه¬ی کورا-ارس را می-توان نخستین گام در پیچیدگی اجتماعی شمال¬غرب به شمار آورد و فرهنگ¬های پس از آن تا هزاره¬ی یکم با فراز و نشیب ادامه¬ی راه آن ها را داده و به فرمانروایی¬های بزرگ اورارتو، مانا و ماد می¬رسد.