بررسی جایگاه و عملکرد حکومت قاجار در برخورد با تمدن غرب (دوره ناصرالدین شاه)

اندیشه تجدد در تاریخ معاصر ایران، یکی از مهم ترین مفاهیم در حوزه اندیشه سیاسی و اجتماعی است وعصر قاجاریه و مشروطیت را باید سرآغاز جدی تجددگرایی در ایران به شمار آورد. تکوین و شکل گیری اندیشه تجدد در ایران از پیوند تنگاتنگی با اندیشه ترقی در ایران برخوردار است آشنایی با غرب در سرآغاز مواجهه با آن، به پذیرش تقریبا بی چون و چرای آن، البته با پاره ای از استثنائات در میان نیروهای مذهبی جامعه، ابتدا دراندیشه و سپس درعمل انجامید. از اندیشه ورزانی چون تقی زاده و سایر اهالی قلم و نیز منورالفکرها که بگذریم، یعنی چهره هایی تاثیر گذاری همچون آخوندزاده و ملکم خان، شاه و طبقه کارگزار حاکم نیز به به غرب متمایل شدند و اولین نشانه های نهاد سازی با ساخت دارالفنون و زیرساخت های نظامی و اقتصادی بروز کرد و موجی از نوسازی حقوقی و سیاسی شکل گرفت ، در ادامه به نوسازی انجامید و با طلوع انقلاب مشروطه صفحه درخشانی از تاریخی معاصر ایران ورق خورد که به زودی زیر فشار ارتجاع و استبداد به خاموشی گرایید. زمامداران قاجاری ایران، با افکاری برآمده از ریاست عشیره ای و قبیله ای بر ایران حکومت می کردند. هدف این تحقیق بررسی جایگاه و عملکرد حکومت قاجار(ناصرالدین شاه ) در برخورد با تمدن غرب است . و در جریان آن تأثیرفرهنگ غرب بر ایران زمان قاجار، سیاست گذاریهای داخلی و خارجی ، اقتصاد و تجارت در زمان زمامداری قاجار نیز بررسی می شود. عملکرد ناصرالدین شاه قاجار در برخورد با تمدن غرب چگونه بوده است؟ پادشاهان قاجار به ویژه ناصرالدین شاه در برخورد و تأثیر پذیری از فرهنگ تمدن از افراد نالایق و ناکارآمد بهره برده اند و تحولات اجتماعی ناشی از تعامل آنها با غرب نیز بر پایه و اساس لرزان و سست بنا شد. دوران فرمانروایی سلسله ی قاجار، شاهد تغییرات مهمی در ایران بود، به ویژه آن که یک حکومت مرکزی پایدار دوباره بنیاد نهاده شد، اما قدرت های توانمند اروپایی نیز به ایران دست اندازی کردند. شاهد اصلاحات اولیه و تقویت خود در برابر تهدیدات آینده، و نیز تغییرات اجتماعی و اقتصادی، از جمله تا حدی نوسازی و البته انواع گوناگون ناآرامی ها و آشفتگی ها بود. مسئله زنان در طول قرن نوزدهم و تا حد زیادی بر اثر افزایش ارتباط فرهنگی و سیاسی با اروپا پدیدار شد. برخی از فعالان آموزشی و نظریه پردازان اصلاخات در این دوره به طرفداری از آموزش زنان پرداختند. مدارس سبک اروپائی که اصلاح طلبان ایران در قرن نوزدهم تأسیس ککردند منحصراً برای پسران در نظر گرفته شده بود. زنان تحصیلکرده نماد پیشرفت ایران به سوی تمدن بودند. آموزش زنان ، مثل حکومت قانون و توسعه صنعتی از نظر بسیاری از هواداران اصلاحات جزئی از ترقی و نشانه مدرن سازی به حیاب می آمد . جالب آنکه هم موافقان و هم مخالفان تحصیل زنان از آن برداشتی به شدت نمادین داشتند. از نظر موافقان، تحصیل زنان نماد ترقی و تمدن بود ؛ مخالفان آن را نماد بی قانونی و مسیحی شدن ایران تلقی می کردند. ، تا اوایل سده نوزدهم منافع بریتانیا درایران چندان چشمگیر نبود تا استقرار یک هیئت سیاسی دائمی در آنجا موجه به نظر آید. به طور کلی در آن هنگام ایران کشوری دورافتاده، افسانه ای، دور از دسترس ، دارای برخی فواید تجاری و با اهمیت سیاسی ناچیز تلقی می شد.( رایت،1365، 9) تلقی ناصرالدین شاه از اصلاحات بی شک تحت تأثیر بحث دامنه داری بود که در این زمان توسط مشتی سیاستمداران و دیپلماتهای ایرانی فرنگ تحصیل کرده جریان داشت اصلاح طلبی وی مورد تأیید فرخ خان امین الملک نیز بود که در اواسط سال 1275 ه ق با عجله از استانبول بازگشته و اینک به مقام وزیر دربار ارتقا یافته بود و اندکی بعد با عنوان امین الدوله به وزارت داخله رسید.منتقدان دیگر نظام کهن کسانی که الزاماً تحصیلات فرنگی و حتی تماس مستقیم با اروپا نداشتند ، نیز اینک پا به میدان نهادند. بااین حال در جمع این مشاوران اولیه ، شایدبزرگترین تأثیر تجددخواهی را ملکم خان بر شاه گذاشت. در پایان قرن دانش جدید اروپایی از دانش سنتی اسلامی چه به لحاظ شناخت شناسی و چه از نظر استعاری متمایز شده بود. دانش جدید علمی بر پایه تجربه استوار شده بود و به خاطر کاربرد مفید و علمی اش اعتبار داشت. . تمایز بین دانش جدید و سنتی، که با هدف کمتر تهدید کننده نشان دادن اولی صورت می گرفت، نتیجه ای کانلاض عکس داشت. تأثیرپذیری ایران از اروپا در عهد ناصرالدین شاه تنها منحصر به توسعه طلبی نظامی و یا رقابت سیاسی میان دو همسایه مقتدر مملکت یعنی روسیه و بریتانیا نبود . انگلیسها در تکاپوی توسعه راه تجارت در جنوب ایران و افتتاح کشتی رانی در رودخانه کارون بودند و سفارت انگلستان در طهران در این خصوص سخت میکوشید. نیکلسن شارژدافر انگلیس ضمن نامه ای که در 12 ربیع الاول 1303 راجع به افتتاح راه تجارت در جنوب ایران به وزیر امور خارجه نوشته «بطور شخصانه نه رسمانه» میگوید «این فقره خیلی مایه افسوس و تعجب دوستدار است که مملکتی که در تحت سلطنت پادشاه لایق مهربانی است هنوز بدون ترقی کامل و با تجارت لایتحرک مانده است و حال آنکه ممالک واقعه در انتهای مشرق زمین که چنین خوشبختی و سعادت را از حیث حکومت و سلطنت دارا نیستند و هنوز بستگی به قواعد معتاده سابقه خود دارند از خواب غفلت بیدار شده ترقیهای عاجلانه در تمول و سعادت و بهبودی حاصل نموده اند و دولت علیه ایران هنوز در حالت کسالتی است که اگر به این حال باقی ماند عاقبتش راجع به سوء حال و ردائت احوال خواهد بود زیرا که از تحصیل تمولی که دسترسی دارد غفلت میورزد و از فوایدی که باید بهره ور گردد صرف نظر مینماید و فرصتی که به جهت رسانیدن خود به اعلای درجه مدنیت و حصول تمول از تجارت دارد از دست میدهد در صورتیکه مشکل است دوباره به آن فرصت نایل شود. دوستهای با قدرت دارد که مایلند او را کمک و حمایت نمایند و مردمان متمول هستند که شایقند وی را تشویق و ترغیب کنند که از فواید علوم و صنایع جدیده که در سایر ممالک چون باران و سیل میبارد بهره یاب سازند. معهذا از ایشان به سمع قبول اصغاء نمینمایند و از اقداماتی که مایه ازدیاد منافع و دو برابر بلکه چهار برابر نمودن زراعت و محصول اراضی و باعث ترقی و رواج کارخانجات و صنایع و سبب استقامت مملکت و قوت حکومت و نشر تمول و خوشی مراتب و درجات آحاد و افراد اهالی مملکت است رو گردان میشوند ... کارگاههای بزرگ کارخانه گونه ای ایجاد شد و در فرایند کار از مهارت صنعتگران و پیشه وران استفاده می کردند ]و هنوز چندان ماشینی نشده بودند[. بعد از سال 1900م/1279ش واحدهایی با 10 تا 50 کارگر در صنایع چرمسازی، تهیه و بسته بندی حنا، تریاک، تنباکو، رنگرزی، آجرسازی، صابون سازی، سفالگری و مانند اینها ایجاد گردید. بالاترین فعالیت هنوز در صنایع قالی بافی بود که به بهترین وجه توانست با تاثیرگیری از غرب در سازمان تولید خود تغییراتی ایجاد نماید. تا سده نوزدهم (1179 تا 1279ش) فرشبافی عمدتاً یک صناعت ایلی یا روستایی و به منظور مصرف داخلی بود و یا، صناعتی شهری بود که بافندگان مرد در آن به تولید قالی برای مصرف نخبگان ایرانی مشغول بودند. وقتی به سال 1900م/1279ش می رسیم، شرکتهای اروپایی و امریکایی بخش عمده بازار را در کنترل گرفته اند. دامنه نظام صنایع خانگی بر مبنای قراردادی، از روستاها به شهرها کشیده شده و برای بافندگان بیکار حریر و پارچه نخی ایجاد اشتغال کرده است. بعد از سال 1900م/1279ش کارگاههای بزرگ، کارگران را زیر یک سقف جمع می کرد در تبریز 1500 کارگر در یک کارگاه کار می کردند. در نتیجه این تغییرها، صدور فرش افزایش یافت و تقاضای فرش از 75000 پوند استرلینگ در دهه 1870م/1250ش به یک میلیون پوند در 1914م/1293ش رسید. در آن هنگام فرش یک هشتم کل تجارت خارجی ایران و عمده ترین قلم صادراتی کشور را تشکیل می داد (البته اندکی بعد نفت به جای فرش در مقام اول قرار گرفت). بنا به یک برآورد، در سال 1910م/1289ش تعداد 65 هزار کارگر در صنایع فرش کار می کرده اند و هیچیک از تولیدات صنعتی یا پیشه وری از این لحاظ به پای صنعت قالیبافی نمی رسیده است. شرایط کار که بد بود بیرحمانه شد. در همین دوره تولید صنعتی به یاری تجهیزات ماشینی در ایران آغاز شد. بعد از تلاشهای منفرد اولیه توسط حکومت یا افراد خصوصی، کارخانه های کوچک کاغذسازی، مینا، باروت سازی، قند، نخ ریسی، در دههای 1850م/1230ش و 1860م/1240ش ایجاد شد.و اما بزودی معلوم شد جز صنایع تسلیحاتی بقیه ضرر می دهند. در بخش کارخانه های متعلق به ایرانیان، حدود 20 کارخانه 524 کارگر را در صنایع بافندگی، کاغذ، شیشه، صابون، آجر، فواید عامه، فشنگ و نوشابه در استخدام داشتند. کارخانه ابریشم تابی امین الضرب سود خوبی داشت، کارخانه های تولید برق راه افتادند. اما اغلب اینها عمدتا بر اثر رقابت مستقیم خارجیان و ارزانتر بودن کالاهای وارداتی شکست خوردند. موانع دشوار و پرهزینه حمل و نقل تجهیزات و فرآورده های تمام شده، هزینه سوخت و کمبود منابع انرژی، نبود نفرات ماهر و ورزیده، کوچکی اندازه بازار داخلی و قصور یا ناتوانی دولت در حمایت از صنایع داخلی در برابر رقابت شدید خارجی، نیز همگی مزید بر علت می شدند. فهرست مشتریان بانک استقراضی روس در 1909م/1288ش نشان می دهد که 1060 ایرانی در تجارت و امور مالی فعالیت می کرده و تنها 9 نفر به کار صنعت مشغول بوده اند. چشمگیرترین موفقیتها در کارخانه های جدید از آن خارجیان بود. بزرگترین شرکتهای «صنعتی» در ایران شرکت نفت انگلیس و ایران با 7 تا 8 هزار کارگر و شیلات دریای خزر متعلق به روسها با 4 تا 5 هزار کارگر بودند. علاوه بر این، خارجیان 41 کارخانه جدید و کارگاه بزرگ ایجاد کردند که 1132 کارگر در آنها مشغول کار بودند.کارخانه های پارچه بافی روسها در مقایسه با کارخانه های ایرانی مجهزتر بودند و از سوخت نفتی استفاده می کردند، روسها انحصار پالایش نفت (با نفت خام باکو) را در اختیار گرفته بودند و بر صنایع جنگلداری و راهسازی شمال ایران سیطره داشتند. آلمانها نیز در صنایع آجرسازی، چوب بری، مهمّات سازی، کارخانه فرش بافی و صنایع, ساختمانی فعال بودند. در سال 1914م/1293ش اروپاییان بر تجارت خارجی ایران در بخش صنایع جدید تسلط داشتند، هرچند این بخش در مقایسه با بقیه اقتصاد کوچک به نظر می رسد.(